Yeterli Güvenlik Önlemi Alınmayan Yükün Altına Girme

Ben ne yaptımsa benden önce gelen devlerin omuzlarında oturarak yaptım.
Isaac Newton

İş kazası

5510 Sayılı Kanunun 4-1/a maddesi kapsamındaki “iş kazası geçiren” sigortalıların sayısı 2013 yılında 191 389. Bu iş kazalalrının 91 374’ü kaza günü (çalışır), 100 042 ‘si de kaza günü (iş göremez) durumuna düşülen iş kazalarıdır . Sürekli iş göremezlik durumuna girenlerin sayısı 1 617. İş kazası/Meslek hastalığından dolayı ölenlerin sayısı ise; 1 360’dir.

Birleşik Krallık’ta (İngiltere) iş kazası

(Çalışan sayısı hemen hemen Türkiye ila aynı olan) Birleşik Krallığın (İngiltere) 2013/14 Sağlık ve Güvenlik İstatistiklerine göre, (bu ülkede); iş’de 629 000 yaralanmalı kaza olmuştur. İşyerlerinde, işyeri çalışanları ve altişveren / taşeronların geçirdiği iş kazası sayıdı ise 78 000’dir. 133 işçi’de işyerinde iş kazası sonucu öl(dürül)dü (ölüm oranı 100 000’de 0,44) ⁽¹⁾ .

Türkiye’de ölümle sonuçlanan iş kazasının Birleşik Krallıktan (İngiltere) 10 kat daha fazla olduğu görülmektedir.

Neden ülkemizde daha fazla (iş)kaza(sı) oluyor ?

Prof.Dr. Doğan Kuban’ın 23 Ocak 2015 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki “Dünyadan kendinizi soyutlayamazsınız! “ başlıklı makalesinde; “Her şey her şey’e bağlıdır” diyor ⁽²⁾ .

Buldum, buldum ! (“eureka”)

Bizim coğrafyada yaşamış olan Arşimet (M.Ö. 287 yılında Sicilya’da dünyaya geldi MÖ 212 Siracusa’da öldürüldü), söylendiğine göre, bir gün Kral II Hieron’un (işveren!) yaptırmış olduğu altın tacın içine kuyumcunun gümüş karıştırdığından kuşkulanmış ve bu sorunun çözümünü Arşimet’e (çalışan) havale etmiş. Bir hayli düşünmüş olmasına rağmen sorunu bir türlü çözemeyen Archimet, yıkanmak için bir hamama gittiğinde, hamam havuzunun içindeyken ağırlığının azaldığını hissetmiş ve “Buldum, buldum” (eureka) diyerek hamamdan (çırıl çıplak dışarı) fırlamış. Acaba Archimedes’in bulduğu neydi? Su içine daldırılan bir cisim taşırdığı suyun ağırlığı kadar ağırlığından kaybediyordu (sıvıların dengesi kanununu ) ve taç için verilen altının taşırdığı su ile tacın taşırdığı su mukayese edilerek sorun çözülebilirdi (ve çözdü) ^(3,4) .

Arşimet böylece kendisine havale edilen sorunun çözümünü bulmuş. Ayrıca Arşimet’in mekanik alanında yapmış olduğu buluşlar arasında bileşik makaralar, sonsuz vidalar, hidrolik vidalar, Roma gemilerini kavrayıp havaya kaldıran ve suya bırakan vinçler ve yakan aynalarda vardır ⁽⁴⁾ .

(Bugün de) gerek dünyada gerekse ülkemizde son yıllarda sayısı hızla artan Hidroelektrik Santralları gibi tesislerle suyun gücünden yaygın bir şekilde yararlanılmaktadır.

Hidroelektrik santrali, barajda biriken su Yerçekimi Potansiyel Enerjisi içermektedir. Su, belli bir yükseklikten düşerken, enerjinin dönüşümü prensibine göre Yerçekimi Potansiyel Enerjisi önce kinetik enerji (mekanik enerji) ye daha sonra da Türbin çarkına bağlı generatör motorunun dönmesi vasıtasıyla Potansiyel elektrik Enerjisi ne dönüşür ⁽⁵⁾ .

Hidroelektrik Santralları (HES) ; su tutma yapısı, su alma yapısı, iletim kanal, cebri (basınçlı) borular, salyangoz, türbin, jeneratör, transformatörler, şalt alanı ve diğer teçhizat’dan oluşur. Düzenli aralıklarla bakım ve onarım gereksinimi doğar. Santralın tonlarca ağırlığındaki bir mekanizmasının, altına kolayca girilip işlem/bakım onarım yapılabilecek bir yüksekliğe kaldırılması gerekir. Bunun için yaygın olarak kullanılan araçlardan biri de “kriko”dur (Fransız mimar Villard de Honnecourt, 1250 yılında yaptığı bazı çizimlerde, krikonun o dönemde kullanıldığına ilişkin ipuçları var ! ) ⁽⁶⁾ .

100000000000031F0000025705198E88
Resim 1: Kriko ile kaldırılan tonlarca ağırlığında HS mekanizması

100000000000035C00000285B3203694
Resim 2 : Kriko ile kaldırılan tonlarca ağırlığında HS mekanizmasının altında çalışanlar

Bu çalışma güvenli mi? Deprem gibi olası bir sarsıntı durumunda tonlarca ağırlık çalışanların üzerine düşer mi? Bu konudaki –ülke- deneyimimiz – ne durumda?

Bu konuda şimdilik basına yansıyan bir kaza haber yok. Peki kaza olmaz mı?

Kriko, ya da krikolar ile kaldırılan bir ağırlığın, aracın, sistemin altına girilerek çalışmak güvenli midir?

Kaldırma tesisi ve donanımları (ekipmanları) eğer güvenli kullanılmaz veya kötü muhafaza edilirler ve zamanında bakımları yapılmazsa kazalara neden olabilirler. Krikolar veya kriko standları uygun/doğru olmayan pozisyonlarda kullanıldığında makinaların, tesisatın veya araçların düşmesine / yuvarlanmasına neden olabilir. Özellikle takozlanmadılarında en önemli sakıncaları ölümcül kazalara neden olmasıdır. Yaygın bir şekilde bir aracın arızası, onarımı, düzenli kontrol ve bakımı için (vb.) altına girilir, bu genel durum potansiyel olarak ölümcül ağırlıkların altında çalışmayı gerektirir ⁽⁷⁾.

Ne yazık ki, yapılan çalışmaların (bu durumunda) tehlikeleri ve önlemleri çok iyi bilinse de, iki dakika düşünüp gerekli önlemler alınmadığından ciddi ve ölümcül kazalar her yıl olur ⁽⁷⁾ .

Kırda, köyde, yolda, şehirde, atölyede, servislerde, işyerinde, santralda, hemen hemen her yerde kullanılan motorlu araçla bulunan krikoların güvenli kullanılması biliniyor mu? Sadece son dört yılda Türkiye’de olan bazı trajik olaylara söyle bir bakarak bu soruyu yanıtlayalım.

Trajik kriko kazaları mı yoksa delilik mi?

Olay 1 : 03 Eylül 2011 – Oto tamircisi, krikonun kayması sonucu tamir ettiği kamyonetin altında kalarak can verdi.

100000000000012C0000012C4EE60742

Resim 3 : kriko ve tamircinin sonu

Kırıkkale‘nin Yahşihan İlçesi’nde oto bakım ve tamirciliği yapan 61 yaşındaki Hacı Ali Olpak, krikonun kayması sonucu tamir ettiği kamyonetin altında kalarak can verdi.

Uzun süre kamyonetin altında kanlar içinde kalan Olpak’ı işyerinin önünden geçen bir dilenci gördü ve çevredekilere haber verdi ^(8,9) .

Olay 2: 04 Ocak 2012

Tamire çalıştığı kamyonun damperi altında can verdi

10000000000003EF00000295A7DBEAEA
Resim 4: Tamircinin (RŞ) sıkıştığı damperi

1000000000000522000002D95BD1252E
Resim 5: Damere sıkışan tamirci RŞ

Manisa’nın Soma İlçesi’nde Oto-Elektrik’in sahibi Ramazan Şahin (49), kamyondaki arızayı gidermek için damperini kaldırdı. Şahin’in altına takoz koymadığı ileri sürülen damper, hidroliğinin boşalması üzerine aniden kapandı (ve RŞ yaşamını yitirdi) ^(10,11,12) .

Olay 3: 26 Haziran 2012 – Şanlıurfa’da bir traktörün ön lastiğini tamir eden işçi, traktörün altında kalması sonucu yaralandı

10000000000001900000012C6D123766
Resim 6: Traktörün altındaki krikonun kayması

Lastikçi Dükkanında işçi olarak çalışan Ali A., bir traktörün ön lastiğini tamir ettiği sırada krikonun kayması sonucu traktörün altında kaldı⁽¹³⁾ .

Olay 4: 10 Ekim 2012 – Saray ilçesinde krikonun kayması sonucu otobüsün altında kalan servis sürücüsü öldü

Tekirdağ – Saray ilçesinde Büyükyoncalı beldesinde servisçilik yapan Celil Mutlu (69), evinin önünde çamura saplanan otobüsünü kurtarmak için aracı krikoyla kaldırdı. Çamura saplanan arka lastikle uğraştığı sırada krikonun kayması sonucu aracın altında kalan Mutlu, olay yerinde hayatını kaybetti ⁽¹⁴⁾ .

Olay 5: 27 Ocak 2012 – Kriko canından etti!

1000000000000190000001095F0CC73D
Resim 7: Yalikavak-kazanin yasandigi tamirhane

Muğla’nın Bodrum ilçesine bağlı Yalıkavak beldesinde bulunan sanayi sitesinde oto tamir dükkanı bulunan 52 yaşındaki Mehmet Akay tamiri için bırakılan otomobili kriko ile kaldırarak otomobilin altına yattı. Otomobili tamir etmeye başlayan Akay birden krikonun havasının boşalması ile birlikte tonlarca ağırlıktaki otomobilin altında kalarak ezildi ^(15,16) .

Olay 6: 13 Nisan 2013 – Kriko düşünce nefesi kesildi

10000000000001F4000001776D8285D9
Resim 8: Lastik değiştirmek isteyen muhasebeci

Çorum’un Osmancık İlçesi’nde, arıza yapan otomobilini tamir etmek isterken altında kalan muhasebeci 58 yaşındaki Abdullah Kır öldü. Kır’ın otomobilini tamir için kriko ile kaldırıp altına girdiği ve krikonun düşmesi sonucu ezilerek nefessiz kaldığı belirtildi ^(17,18) .

Olay 7: 12 Mayıs 2013 – Ziyamet’te akıl almaz bir iş kazası

10000000000002940000013608542C33
Resim 9: Forkliftin çatalının altında kalan forklift operatörü

KKTC’de, Yeşilköy-Ziyamet arasında bulunan ancak Ziyamet topraklarında olan işyerinde çalışan Mehmet Alioğluları (55), malzeme deposundan forkliftle çimento yüklü paletleri dışarı taşırken, bir ipin takıldığını görerek araçtan indi, İpi palet ile forklift arasından kurtarmaya çalıştığı sırada ise ip koptu ve forkliftin önündeki demir çatal Mehmetalioğulları’nın üzerine düştü ve hayatını kaybetti ^(19,20) .

Olay 8: 25 Temmuz 2013 – Alanya’da akıl almaz kaza

10000000000002800000017C9FC3155F
Resim 10 : Krikonun kayması sonucu kaportaya sıkışan İÇ

10000000000001D30000015EB16DC92A
Resim 11: Krikonun kayması sonucu kaportaya sıkışan İÇ

Alanya’nın Bucak köyünde İbrahim Çelik, otomobilinin patlayan lastiğini değiştirmek istedi. Lastiği söktüğü sırada krikonun kayması sonucu Çelik, otomobilin altında kaldı ^{(21,22,23,24)}.

Olay 9: 19 Ağustos 2013 – Tamir için kriko ile kaldırdığı aracın altında kalarak hayatını kaybetti

Kütahya’nın Karsak Köyü’nde ikamet eden Ahmet Duran (35), minibüsünün lastiğini tamir etmek amacıyla aracını krikoyla kaldırıp altına yattı. Bu esnada krikonun kayması sonucu aracın altında kalan Duran, olay yerinde öldü ^(25,26) .

Olay 10 : 15 Mayıs 2014 – Kriko kaydı otobüsün altında kaldı

Lastiğini değiştirdiği sırada otobüsün altında kalan tamirci hayatını kaybetti.

10000000000002580000018EC2159224
Resim 12: Lastik tamircisi ZD’nin kaza geçirdiği yer

Osmaniye‘nin Kadirli ilçesinde lastik tamirciliği yapan Zübeyir Dıraz (57), bir firmaya ait otobüsün ön tekerleğini değiştirmek için kriko yardımıyla tekerleğin bulunduğu yerden otobüsü kaldırdı. Zübeyir Dıraz daha sonra tekerleği değiştirmek için otobüsün altına girdi. Henüz belirlenemeyen sebeple krikodan boşanan otobüs o esnada lastik değiştirmeye çalışan Dıraz’ın üzerine düştü ^(27,28,29) .

Olay 11: 17 Ocak 2015 – Kocaeli’nde otobüsün altında kalan tamirci öldü

10000000000002C20000018D4E44EAC6
Resim 13: Gebze’de SÖ’nün iş kazası geçirdiği yer

Kocaeli’nin Gebze ilçesinde krikonun kayması sonucu onarımını yaptığı otobüsün altında kalan tamirci Saffet Özer (55), hayatını kaybetti ^(30,31).

10000000000002BC000001D3C36E7289
Resim 13: Gebze’de SÖ’nün iş kazası geçirdiği yer

Hasköy Sanayi Sitesi ile Küçük Sanayi Sitesi’nin kesiştiği noktada aracına bakım yaptığı sırada otobüsün kayması sonucu aracın altında kalarak feci şekilde yaşamını yitirdi. Çevredeki esnafların anlattıklarına göre; otobüse kriko vuran Saffet Özer’in krikonun boşalması sonucu otobüsün üzerine düşmesi sonucu yaşamını yitirdi ⁽³²⁾ .

Olay 12 : 18 Ocak 2015 – Tamirhanede TIR dorsesi kapağının altında kalan işçi öldü⁽³³⁾

100000000000028000000168637FAA76
Resim 14: Dorse kapağının altına sıkışan işçi Erol İrç

Adapazarı’nda tamirhanede çalışan 48 yaşındaki Erol İr, TIR kapağının tamir sırasında (dorsenin yaklaşık bir ton ağırlığındaki kapağı’nın) düşmesi sonucu ezilerek (iki büklüm) ölürken Niyazi A. adlı işçi yaralandı ^(33,34) .

100000000000025800000152DCF6A456
Resim 15: kapağın altında Erol İr’in iki büklüm olan cansız bedeni ⁽³⁴⁾.

Bu olaylar nasıl oldu?

Hemen hemen hepsinin ortak yönü tek bir kriko kullanılması ve aracın ufak bir sarsıntısı sonucu krikonun devrilmesi nedeniyle çalışanları ya da tamir etmeye kalkışanların araçların altında kalmasıdır.

10000000000003200000025889C39360
Şekil 1 : Sadece kriko ile araç kaldırma ⁽³⁵⁾

İş Güvenliği mevzuatı ne diyordu?

11 Ocak 1975 tarih ve 14765 sayılı RG’de yayınlanarak yürürlüğe giren (ve 25 Temmuz 2014 tarih ve 29069 sayılı RG’ ile de yürürlükten kaldırılan) İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği (İSİG) Tüzüğü’ne göre (Madde 365 ); Krikolar, yük kaldırılırken yere sağlam bir şekilde ve dik olarak konulacak ve yükler istenilen yüksekliğe kaldırıldıktan sonra, krikolar dayanıklı ve uygun takozlarla beslenmedikçe bu yüklerin altında veya üstünde çalışılmayacak ve yüklerin kriko ile indirilmesinde gerekli tedbirler alınacaktır.

10000000000002BC0000020D1A397934
Resim 16: Altına ririlecek ağırlığın en az 5-6 noktadan dengeli detek üzerine oturtulması

Yeni mevzuat ne diyor?

Yürürlükten kaldırlan İSİG Tüzüğündeki gibi net bir hüküm yoksa da;

25 Nisan 2013 tarih ve 28628 sayılı RG yayınlanan “İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği”nde;

“Yük kaldırmak için tasarlanmış seyyar veya sökülüp-takılabilir iş ekipmanlarının zemin özellikleri de dikkate alınarak öngörülen bütün kullanım şartlarında sağlam ve kararlı bir şekilde kullanılması sağlanır

Teknik zorunluluk olmadıkça kaldırılan yükün altında insan bulunmaması için gerekli tedbir alınır. Çalışanların bulunabileceği korunmasız çalışma yerlerinin üzerinden yük geçirilmez. Bunun mümkün olmadığı hallerde uygun çalışma yöntemleri belirlenir ve uygulanır.

Kaldırma aksesuarları bozulmayacak veya hasar görmeyecek şekilde muhafaza edilir

Kaldırma ve iletme ekipmanlarının periyodik kontrolleri, makine mühendisleri ve makine tekniker veya yüksek teknikerleri tarafından (en geç yılda bir) yapılır.” denilerek genel bir önleyici hüküm getirilmiştir.

Kriko Standları Nasıl Kullanılır ?

Kriko standları olarak bilinen genel metal aletler, araçlar altında çalışmak isteyenler için kritik güvenlik öğelerdir. Kriko standları ile araçların güvenli kaldırılması ile istenen işler tamamlanırken, olası bir hata trajik felaketlerle sonuçlanabilir. Bazı basit adımlar izlenirse, kriko ve kriko standları kullanan insanların potansiyel felaketleri önlenebilir.

100000000000029E000001BD5D6A73A1
Şekil 2: Aracın zemini düz olmalı

Bir düz çalışma alanını bulun(malı). Bir yokuşta veya diğer düzensiz yüzey üzerinde bir aracı kaldırmak son derece güvensiz bir durumdur. Çalışma alanının zeminin düz ve aracın altında kalan alanın doğru döşenmiş ve sıkıca desteklenmiş olduğundan emin olun(malı),

Aracın (üretici tarafından verilen kullanma) kılavuzuna başvurun. Bir araç için hazırlanmış kullanım kılavuzunda, genellikle yerden aracınızı yükseltmek için güvenli uygulamalar hakkında bilgi vardır.

Aracın boş ağırlığını (el kitabından yararlanarak) bulun ve krikoları doğru/belirtilen yerlere yerleştirin.

100000000000029E000001DB9FB88604
Şekil 3: El freni çekilmeli

1000000000000140000000D5F0525799
Resim 17: Araçların lastikleri ön ve arkadan takozlanmalı

Aracın park frenini çekin. Bu durum kriko ile desteklenirken aracın kaymasını önler. Buna ek olarak, arabanın ileri ya da geri hareketini önlemek için, tekerleklerin her iki tarafına (ön veya arka) takozlar konulmalıdır. İleri veya geri hareket, araba sarsıntısı gibi nedenlerle krikonun düşmesi/devrilmesi olayı yaşanabilir. Sonuçta da yaralanma ya da ölümle sonuçlanabilen kaza(lar) olabilir.

1000000000000140000000EE405DA6C6
Resim 18: Araç kaldırmak için gerekli olan kriko ve kriko standı

İş için kullanılacak araçlar – sağlam bir zemin, kriko ve kriko standlarıdır. Bu araçları akıllıca ve araç kütlesine göre seçin. Aracın altına krikoyu koymak, düzgün yerleştirmek ve yeterli yüksekliğe kaldırmak için planınızı yapın ve uygulayın, aracı yavaş yavaş kaldırdığınız gibi düzgün yerleştirilen kriko standları üzerine yavaş yavaş indirin.

10000000000001F3000001A0D3E70EAF
Şekil 4: Kriko standları

Arabayı kaldırmak için bir zemin krikosu kullanın. Birçok araba fabrikasından standart kriko (bir makas krikosu gibi) ile birlikte gelir . Bunlar sadece acil durumlarda lastik değişimi içindir (standart kullanım için değildir). Düzenli işler için (ör:tamirhanelerde), bir zemin krikosu, hidrolik kriko arabası gibi (tüm araçları etkin ibr şekilde kaldırabilecek) genel bir kriko kullanılabilir. Sadece beton gibi sağlam, düz bir yüzey üzerinde kriko kullanın. Krikoyu asla toprak, ıslak zemin, ya da sıcak asfalt üzerinde kullanmayın. Bu durum , kriko standlarının arabanın ağırlığı ile toprağa gömülmesi, kayması, ve düşmesine neden olabilir.

100000000000029E000001F7B964D494
Şekil 5: Kriko standları aracın belirlenen kaldırma noktasına yerleştir.

1000000000000140000000D565F28F3D
Resim 19: Kriko ike kaldırılan araç kriko standları üzerine oturtulması

Kriko standını araç şasisinin sağlam, kullanma klavuzunda belirtilen (kaldırma için özel hazırlanmış) yapısal parçasının altında takın. Krikonun selesinin tam olarak oturduğundan emin olun. Genellike araçlarda, krikoların konacağı tekerlere yakın bir yerde küçük bir çıkıntı olur.

100000000000029E000001F7CABA4B03
Şekil 6: Kriko ile araç az kaldırılarak, altına girmeden kriko standları çıkartılması

İlk krikoyu çıkarın ve aracın diğer tarafında bu işlemi tekrarlayın. böylece Uzmanlar aynı boydaki en az iki kriko standları kullanmanızı öneriyor. Bu durumda araç her iki tarafta eşit şekilde desteklenmiş olur.

100000000000029E000001F760782C79
Şekil 7: Çift stand kullanılması

1000000000000140000000D5A2B0C888
Resim 20 : Kriko ve kriko standlarının kullanılması ⁽³⁶⁾

Kriko standlarını test esin. Kriko standları yerli yerinde olduğunda, krikonun hareket etmediğini ve sallanmadını görmek için iki elinizle aracı itin. Eğer bir salanma veya hareket gözlenirse, bu durum ortadan kalkana kadar ayarlamaları yapın ⁽³⁶⁾ .

Yedek güvenlik nesneleri ekleyin. Kriko standları ve tekerlek takozları iyi denge sağlamak için olsa da, çalışma yerinde ilave güvenlik önlemleri almak gerekir. Yedek ya da arızalı lastiği altına koymak, aracın ağırlığına dayabilecek uygun taskozlar koymak gibi ⁽³⁷⁾ .

Not: “Hidrolik Sistemler Hakkında Bilinmesi Gerekenler” için; Çalışma Ortamı (dergisinin) (Mayıs –Haziran 2006) Acil Müdahale Ekipleri ve “Hidrolik Ekipmanlarla Güvenli Çalışma” 86. Sayısına bakabilrsiniz ⁽³⁸⁾ .

100000000000017F000002F1FF1A1F42
Resim 21 :Bir TIR kupası için destek

100000000000017F000000FE8A3239AA
Resim 22: Dorse’nin krikolanması

Sonuç ve öneriler

İşyerlerinde bir görev gerçekleştirilmeden önce (o görev/iş ile ilgili) güvenli çalışma prosedürleri oluşturulmalı ve güvenli çalışma prosedürleri takip edilmelidir.

Tehlikeli yüklerin/araçların/ekipmanların altına girecek olan çalışanlar, kullanılacak ekipman ve donanımları seçenler “tehlikenin farkında olmaları” için eğitilmelidir ⁽⁴⁰⁾ .

İşe başlamadan önce “iki dakika düşün”, olası tehlikeler ve bunların risklerini belirlenmeli, olası riskleri kabuledilebilr düzeye indirecek önlemleri alınmalı, ya da bu önlemler alıncaya kadar işe başlanılmamalı.

Yaygın bir hikayeye göre Arşimet’in Romalı askerler tarafından öldürülmeden , son sözünün “Şekillerimi bozmayın!” olduğu anlatılır. Bir sorunu çözmek için düşünmenin , okumanın önemini vurgulamak için. Yukarıda özetlenen haberler okunmalı ve dersler çıkarılmalıdır ⁽⁴⁾ .

Yeterli güvenlik önlemi alınmayan yükün altına asla girilmemeli.

100000000000032000000258E953AB3A
Şekil 8: Krikonun güvenli kullanılması örneği