İşyerlerinde Çukurlar ve Güvenlik

Bir düştüğün yerde bir daha düşersen, bil ki kabahat sendedir.

Publilius Syrus

Birçok kaza (“incident” veya “accident”) olur. Çoğu da yaralanmaya sebep olmaz. Büyük bir bölümü raporlanmaz. Aslında bu olay(lar) ”benim başıma gelmeyecek” dememek gerekir. Hangi kaza (olay) yaralanmaya sebep olur ? Önceden bilmiyoruz. Ancak Türkiye’de 2014 yılında Sosyal Güvenlik Kurumuna (elektronik ortamda) 221 366 iş kazası bildirilmiştir. Bildirilen bu iş kazalarında (2014 yılında) en az 1.626 çalışan öl[dürül]müştür.

İş güvenliği; “kazara (yanlışlıkla) kaybın kontrolü”dür. İş kazaları ve çalışanların sağlığının bozulmasını önlemenin üç temel nedeni vardır. (1) İnsancıl / ahlaki [Kimse yaralanmak ya da öl(dürül)mek için işe gelmiyor]. (2) Maliyet [Ekipman ve malzemede hasar gibi kazaların kuruluşlara parasal maliyeti] :Örneğin İskoçya’dan yaklaşık 180 km uzaklıkta Kuzey Denizi’nde olan Piper Alpha denizaşırı platform patlaması/yangını sonucu (16 Temmuz 1988) – 167 kişinin öldüğü kazanın – direkt sigorta ödemeleri olan 746.000.000 £ dahil olmak üzere maliyeti £ 2 milyar üzerinde olduğu tahmin ediliyor. Türkiye’den bir iş kazası örneği vermek gerekirse: 26.11. 1988′ yılında, endüstriyel tekstil üreten bir işyerinin iplik birleştirme makinasında bir iş kazası olmuştur. Bu kazada işçi; İplik tararken sol kolu iplerle çapraz çubukların kafesi olan demir arasında sıkışarak yaralanmıştır. Yap(tır)ılan tedavi sonunda kaza; sol kol koltuk altı 10 cm distal bölgesinde median ve ulnar sinirlerinde lezyon ve nörom oluşumu, buna bağlı ön kol el ve parmak fonksiyonlarında bozukluk ve his kaybı %36,2’lik sakatlıkla sonuçlandı. İş Mahkemesi 14.03.1991 tarihli kararı ile kuruluş [İşveren kuruluş:%50, İşçi:%10, Kaçınılmazlık %40 (Borçlar Kanunun 43. maddesi gereğince %25 işvere, %15 işçi)] 300.000.000 TL maddi tazminat , 11.000,000 TL manevi tazminat cezası ödedi. Paranın ödendiği tarihte kazanın doğrudan maliyeti en az 147 100 $ (ABD) idi [MT]. (3) Mevzuat / Yasalar [Şirketlerin / Kuruluşların yasal yükümlülükleri vardır. İş Kanunu (10.06.2003), Türk Ceza Kanunu (12.10.2004),Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (16.06.2006), Türk Borçlar kanunu (04.02.2011), İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (30.06.2012) ]. Bunlara, “performansın etkilenmesi, çalışanların güvensizlik duygusu, endişe / üzüntü, olumsuz imaj, kişisel/ vicdani sorumluluk, suçlu hissetme, maddi cezanın yanında manevi ceza, müşteri kaybı” da ilave edilebilir.

(İş) Kazalar(ının) Nedenleri; Tarihsel süreç içinde üç aşamada değerlendirilebilir.

A. Endüstriyel Devrim’de (1760- 1820/40) ⁽¹⁾

İşçilerin yaralanma nedenlerini şu şekilde belirtiyorlardı:

100000000000058A000002AFC0FBC6A0

Tıpkı; 13 Mayıs 2014’de 301 işçi Soma’nın Eynez madeninden çıkıp evlerine dönemediği günlerde; “Biz bu tür kömür ocaklarında bu olanları lütfen hiç bu tür olaylar olmaz diye yorumlamayalım. “Bunlar olağan şeyler”, “sadece madenlerde değil, başka işlerde de olur”. “Literatürde iş kazası diye bir olay var”, “bu işin fıtratında kaza var”, “madenlerde hiç kaza olmayacak diye bir şey yok ” denildiği yada değerlendirildiği gibi ^(2,3).

İş sahasında inek(ler) çukura neden düşer?

Herhalde “dikkatsizlikleri”nden değildir !

Ülkemizde işyerleri ya da çalışma sahalarında çukura düşen çalışanlar, çevredeki insanlar ve evcil ya da yaban hayvanları ile ilgili çok sayıda haber basına yansımaktadır. Örneğin; Bolu’nun Ericek köyünde bulunan bir entegre tavuk üretim çiftliğinin foseptik çukurundaki ölü tavukları yemek için [ağzı açık bırakılmış –rögar- kapaklar(ın)dan] çukura inen ve daha sonra çıkamayan boz ayıyı –iş makinesi ile – beton çukurun yan kısmı delinerek kurtarıldı (09.05.2015)^(4,5,6) .

Siirt şehir merkezi Barış Mah.nde bir camiye su deposu yapmak için açılan [ve etrafında herhangi bir girişi engelleyen korkuluğun/engelin olmadığı] derinliği yaklaşık 2,5 m, eni 1-1,5 m ve uzunluğu 5 m çukura bir inek ve yavrusu düştü (13.03.2013). Diğer bir habere yakından bakalım^(7,8) :

Kaza (olay- incident) 1– 16 Ağustos 2012

1000000000000320000001C2C34CA93C

Konya’nın Beyşehir ilçesinde (Engelliler Okulu!) inşaat alanındaki foseptik çukuruna düşen gebe bir inek, iş makineleri yardımı ile kurtarılmıştır. İnek sahibi Mehmet Çamlıca, sürülerini çevrede ve göl sahilinde otlattıklarını, düşme olaylarının zaman zaman yaşanabildiğini de kaydederek, “Daha önce de yine başımıza gelmişti. Öğretmenevi binasının dibindeki çukura dana düştü. Kepçeyle çıkardık. Buraların her tarafı kuyu; takip etmezsen anında gidebilirler” diye konuştu ⁽⁹⁾ .

1000000000000320000001C25621EEF2

Güvenlik önlemi böyle mi olmalıydı?

16 Ağustos 2012’de Beyşehir’de İneğin düştüğüne tanık olan inşaat görevlisi Cuma Koca da, ineğin düştüğü tuvalet gideri olan çukurun üzerinin kalaslarla ve kontraplaklarla kapalı olduğunu belirterek, “Normal arazi olduğu için etrafı çevrilmemiş. O yüzden burada inekler serbestçe geziyor. Zaman zaman inşaat alanına da girerek yanımızda geziyor. Çukurun üzeri kapalıydı ama hayvan ağır olduğu için çöktü” dedi ^(10,11) .

Bu yaklaşım’la ve böyle bir güvenlik kültürü ile kazalar (iş kazaları ve olaylar) önlenebilir mi? Bu soru bilim insanlarının – kazaların kök nedenleri ile ilgili – araştırmalar(ın)a bakılarak yanıtlanabilir.

B. Orjinal Zarar (Kayıp) Nedensellik Modeli

1930’lu yıllarda ABD’de yapılan bilimsel araştırmaya dayanan Heinrich’in Teoremleri’nde:

Yaralanma – iş kazaları neden olmaktadır.

İş Kazası– işyerinde kişilerin yaralanmasına – güvensiz bir hareket veya güvensiz bir durum neden olmaktadır,

Güvensiz Hareketler /Koşullar – “dikkatsiz kişiler” neden olmaktadır veya kötü dizayn edilmiş/üretilmiş veya uygun bakımı yapılmamış ekiman neden olmaktadır.

İnsan Hataları– sosyal çevre tarafından oluşturulan veya soydan edinilen.

Sosyal Çevre / Soy – bir kişi nerede ve nasıl büyüdü ve eğitildi.

10000000000004F7000001F2FE407309

Herbert William Heinrich’in Domino Teorisine göre “soy ve sosyal çevre” yönetim kontrolü dışında idi. Burada ilk üçü “insanların hataları” olarak görülüyordu. (1.)Soy ve sosyal çevre [Ortam havası, düzensiz / gürültülü çalışma ortamı, açık – anlaşılır çalışma planının olmaması, ekibin sosyal davranışları, yöneticilerin örnek davranışlar göstermemesi]. (2.)Kişinin Hatası /İnsan Faktörü [kişisel sorunlar, kötü alışkanlıklar, fiziksel ve ruhsal durum, bilgi eksikliği, beceri eksikliği, baskı, aşırı istek veya aşırı güven], (3.a) Güvensiz Hareketler [Yetkisi olmayan makinayı kullanmak. Güvenli olmayan hızda çalışmak veya kullanmak. Koruyucuları çıkarmak veya işlevsiz duruma getirmek. Hatalı veya uygun olmayan araç gereç ile çalışmak. Makina çalışırken tamir veya ayar yapmak. Güvenli olmayan duruş pozisyonunda çalışmak. Basınçlı hava ile elbise temizlemek. Kişisel koruyucularını kullanmamak. İş sırasında kravat, yüzük, kol saati, küpe, sarkan ceket giymek vb.] (3.b) Güvenli olmayan (fiziksel) koşullar [Koruyucuların uygun olmaması (yükseklik, dayanıklılık, açıklık, çukur, vb). Koruyucu gerektirenlerin koruyucularının olmaması. Kusurlu, pürüzlü, keskin, kaygan, çürümüş, kırık ,dayanıksız vb. çalışma yüzeyi . Güvenli olmayan şekilde tasarlanmış makinalar, aletler. Aydınlatmanın yeterli olmaması,göz kamaşma kaynaklarının olması. Kirli hava kaynakları, yetersiz havalandırma vb. Heinrich’in Teoremleri /yaklaşımı sonucu (1930’lardan sonra daha etkin):İş güvenliği proğramları doğmuştur: örneğin; güvenlik kuralları ve prosedürleri, koruyucu ekipman, personel eğitimi ve planlı denetimler. Burada düzeltici eylem (aksiyon) sırası; “Mühendislik, eğitim ve uygulama/tatbik” olarak başlıklandırılabilir ^(12,13) .

Çalışma ortamında çok sık karşılaşılan bir durum(a) bakalım: Ambarın –platformunda- açık erişim kapağı. Takılıp, düşme tehlikesini görüyoruz.

10000000000002F9000002B7A5FAB312

Burada düşme ile sonuçlanabilecek bir iş kazası; dikkatsiz çalışanların güvensiz hareket mi, yoksa güvensiz durum mu sonucu oluşur? Bu soruyu -gerçekleşmiş (somut birkaç) örneklerle yanıtlamadan önce; günümüzde son zamanlarda daha çok benimsenen diğer modellerden birine bakalım.

C. Modern Zarar (Kayıp) Nedensellik Modeli

1000000000000502000001EDF1A0047D

Modern Domino Teorisine göre; güvensiz hareketler ve koşullar, bazı ‘altında yatan veya temel nedenlerin! sadece belirtileridir. (İş)kazaların(ın) temel nedenleri mevcut iş güvenliği yöneyim sistemindeki eksikliklerden (yetersizliklerden) kaynaklanmaktadır.

Ciddi İş Kazalarının Temel Nedenleri

Risk değerlendirme teknikleri konusunda yeterli bilginin olmaması

İş güvenliği kültür(ümüz)ün riskli çalışma yöntemini kabul etmesi
İş planlama teknikleri ve süreçlerinin yetersizliği
Yönetim kademesinin [her kademedeki yöneticinin /Ustabaşından Genel Müdürüne/Yönetim Kurulu Başkanına kadar] iş güvenliği performansında -etkin-sorumluluk almaması (vb.).

Güvensiz durum mu ? Güvensiz Hareket mi? Ya da bunlar nasıl önlenebilir(di)?

Kaza [olay – incident] 2: 21 Ağustos 2013

Üsküdar’da S. B. (19), iki arkadaşıyla birlikte caddede yürüdüğü sırada, sağ ayağı, daha önceden bir demiri kırılmış olan mazgala sıkıştı. İtfaiye ekipleri, kesme makinesi yardımıyla genç kızın bacağını sıkıştığı yerden kurtardı. Çok benzer bir kazayı, 11 Ağustos 2014’de İstanbul Bostancı’da A. M. S. (24) yaşadı ^(14,15,16) .
10000000000002A8000001FEDC51A570
10000000000002A8000001FE2CCC233E

Kaza [olay – incident] 3 – Benzer olaylar işyerlerinde de yaşanmaktadır. Örneğin çok büyük bir endüstri tesisinde, işyeri incelemesi (audit) sırasında üzerine basılan ızgara çökmüş, çok ciddi bacak yaralanması kazası (olay/incident’sayıldı, aslında bu olay bir accident (iş kazasıdır) yaşanmıştır.

10000000000001C60000012F8FCC8823 1000000000000288000001E668DA2064

Engelliler dikkatsiz mi de kaza geçiriyorlar ? Yoksa: Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik verilmediğinden mi (İş Sağ. ve Güv.K.m.5.g) ?

Kaza [olay – incident] 4- Görme Engelli Adam 7 Metre Yükseklikten Aşağı Düştü, 08 Nisan 2014

1000000000000294000001B8C613EF71

10000000000001990000011709839706

Niğde Belediye Başkanı F. A.’ın seçimleri kazanmasından sonra yarım inşaat üzerinde mazbata töreni düzenlendi. Düzenlenen törene katılanlar arasında bulunan görme engelli Mustafa Kılıç (40) yer altı otopark inşaatının yaklaşık 7 metrelik boşluğuna düşerek ağır yaralandı ^(17,18) .

Benzer bir olayda 25.11.2014’de Antalya’nın Muratpaşa ilçesinde yaşandı. Patlayan su borusu asfalt zeminde göçüğe neden oldu. O sırada yoldan geçen görme engelli Recep Taş, 2 metre genişliğinde ve 1,5 metre derinliğindeki su dolu çukura düştü ^(19,20) .

Çocuklar, özürlüler için alınacak tedbirler(de) eşitlik ilkesine(mi) bakılacak? Yoksa küçükler ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar özel olarak korunacaklar mı (Anayasa m.10 ve 50) ?

Kaza [olay – incident] 5- Can alan korkunç ihmal, 21 Şubat 2009

10000000000001C200000140C7F442D3

10000000000001C200000140E1E11C1D

Zonguldak – Ereğli’de bir Elektrik Dağıtım Şirketi 21.02.2009 günü bir otobüs durağının yanında elektrik direği dikmek için beton kaplı çukur açmış. Sabah saatlerinde çalışma yapmak için olay yerine gelen şirket görevlileri, içerisinde 23 santim su bulunan, 1 metre 86 santim derinliğinde, 53 santim çapındaki çukurda bir ceset gördüler. Olay yerindeki vatandaşlar ölen kişinin İsmail Sarı (47) olduğunu söylerek, akli dengesinin yerinde olmadığını iddia ettiler ^(21,22) .

Benzer bir kazada 25 Eylül 2015’de Saklambaç oynarken Alperen Baykuş beton çukura düştü ^(23,24) .

Kaza [olay – incident] 6- Çukura Düşen Kardeşleri Ölüm Ayırdı, 26 Ocak 2014

100000000000025800000146A98143A4

Karaman’da hurda toplayarak geçimini sağlayan 39 yaşındaki Y.S., çocukları Ö.S. Ve İ.S.‘i yanına alıp, topladığı hurdaları sattığı depoya gitti. Y.S., çalıştığı sırada oğulları hurda deposu bahçesinde oynamaya başladı. İki kardeş, yaklaşık 2,5 metre derinliğindeki üstü açık olan atık su çukurunu fark etmeyip, içine düştü. Kardeşlerden 8 yaşındaki Ö.S. boğularak öldü, kardeşi 6 yaşındaki İ.S. ise yaralandı ^(25,26) .

Kaza [olay – incident] 7- 6 metrelik foseptiğe düşüp boğuldular! 09 Ocak 2015 ^(27,28)

KONYA'DA OZEL BIR FIRMAYA AIT SANTIYENIN ICERISINDEKI ARIZALI BAZ ISTASYONUNU TAMIR ETMEK ICIN GIDEN SEYIT AHMET KURT VE MUHARREM CAGLAR, KAMYONETLE SANTIYE ICERISINDE ILERLERKEN UZERI METAL SAC VE KARLA KAPLI OLAN 6 METRE DERINLIGINDEKI FOSEPTIK CUKURUNA DUSTU. ICERISI ATIKSU DOLU OLAN CUKURA DUSEN ISCILER BOGULARAK OLDU.(FOTO: KONYA,DHA)

Olay Konya-Karaman karayolu Gökhüyük mevkiindeki şantiye sahasında olan ve çalıştıkları firmaya ait baz istasyonunun arıza yaptığını öğrenen (47) S. A. K., tekniker arkadaşı (30) M. Ç. ile birlikte şantiyede, kamyonetle şantiyede baz istasyonunun olduğu yere ilerlerken, üzeri metal sac levha ile kapatılmış, etrafında uyarı işareti olmayan ve üzeri karla kaplı olduğu için de fark edilmeyen 6 m derinliğinde foseptik çukuruna düştü ve boğularak hayatlarını kaybettiği belirlendi ^(29,30).

Kaza [olay – incident] 8- Şantiye alanındaki su kuyusuna düşen bekçi hayatını kaybetti, 13 Ekim 2015

10000000000006400000042B6FE761C6

İstanbul Bakırköy’de, bekçilik yaptığı inşaat şantiyesindeki –basına yansıyan görüntülerin [27 m -ya da 15 m’lik] su kuyusuna düşen A. Ç. (50) yaşamını yitirdi. Firma sahibi, bekçiye uzun süre ulaşamayınca inşaat alanına gelmiş (saat 23), şantiyenin kapısının açık olduğunu ve içeride kimsenin olmadığını gören firma sahibi durumu polis ekiplerine haber vermesiyle [saat 02:00 sıraları], olay yerine gelen polis ekipleri yaptıkları incelemenin ardından bekçi A. Ç.‘nin 27 metre derinliğindeki su kuyusuna düştüğünü saptamış.

1000000000000280000001772791D943

itfaiye ve AFAD kurtarma ekiplerinin uzun süre uğarşı sonucu çıkardığı merhum A.Ç. ^(31,32) . [Not:Haber filimlerinde kuyunu etrafında herhangi bir korkuluk, kapak vb. görülmemektedir].

İş güvenliği mevzuatı ne diyor ?

– İşyerlerinde, taban döşeme ve kaplamalarının sağlam,. . bir şekilde olması sağlanır, buralarda tehlikeli eğimler, çukurlar ve engeller bulundurulmaz. [İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik (Ek-1.m.26)]

Seviye farkı bulunan ve düşme sonucu yaralanma ihtimalinin oluşabileceği her türlü alanda yapılan çalışma; yüksekte çalışma olarak kabul edilir. (Yapı İş. İş Sağ. ve Güv.Yön, Ek-4.A.1)

Çalışma yerlerinde çalışanların güvenliği öncelikle, güvenli korkuluklar, düşmeyi önleyici platformlar, bariyerler, kapaklar, çalışma iskeleleri, güvenlik ağları veya hava yastıkları gibi toplu koruma tedbirleri ile sağlanır. (Ek-4.A.2.ç)

Korkuluklarda;

a) Platformdan en az bir metre yükseklikte ve herhangi bir yönden gelebilecek en az 125 kilogramlık yüke dayanıklı ana korkuluk,

b) Platforma bitişik, en az 15 santimetre yüksekliğinde topuk levhası,

c) Topuk levhası ile ana korkuluk arasında açıklıklar 47 santimetreden fazla olmayacak şekilde konulan ara korkuluk, bulunması sağlanır. (Ek-4.A.6)

Bu yükümlülükler yerine getirilseydi yukarıdaki iş kazası ve olayların hiçbirisi olmazdı.

Ne Yapmalı ?

İşyerleri ve ilgili kurumlar yasal yükümlülüklerini yerine getirmeli

Yürürlükten kaldırılan İşçi Sağlığ ve İş güvenliği Tüzüğünün 506 ncı maddesi [Hendek, çukur ve diğer kazı işlerinin yapıldığı yerlere, uygun şekilde payandalar ve korkuluklar yapılacak ve buralar, geceleri ışıklı uyarma levhaları konulacaktır.] tekrar yönetmeliklere eklenmelidir.

Herhangi bir kat, platform, kaldırım, avlu, yürüyüş yolundaki 30,48 cm (12 inç)’den küçük ancak 2,54 cm (1 inç)’den büyük boyutlara sahip bir açıklık (çukur, delik, boşluk) ‘dan (malzeme düşebilir ancak) kişiler düşmez. Yani 30,48 cm (12 inç)’den fazla olan zemindeki bir açıklıktan kişiler düşebilir ^(33).

Anahtar İyileştirme Alanları

İş güvenliği için yüksek riskli tehlikelere odaklanılmalı.

Iş planlama sürecinin içine güvenlik ve(doğru ve yetkin kişilerce yapılacak) risk değerlendirmesi entegre edilmeli.

Risk değerlendirme prensipleri (ilkeleri) ve iş güvenliğnin planlaması konusunda tüm çalışanlar yetiştirilmeli (eğitilmeli).

İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığı izlenmeli, denetlenmeli ve uygunsuzlukların giderilmesi sağlanmalı..

Yaşanan tehlikeler, kazalar ve olayların ciddi araştırlamları yapılmalı ve kayıtları tutulmalıdır.

İş güvenliği yönetimi etkili ise, o işyerinde iş kazası olmayacaktır. Tersine, eğer iş kazaları yaşanıyor ise etkili bir iş güvenliği yönetimi yok demektir. Bu nedenle, iş kazalarının nasıl meydana geldiğini anlamak , bunların oluşumunu engelleyebilmek için yapılacakları belirlemenin temelini oluşturur.

Çalışma ve yürüme yüzeylerinde 180 cm’den daha fazla alt seviyeye düşme olasılığı olan boşluk/çukur/deliklerin üzerine kapaklar ya da etrafına korkuluk gibi düşmeyi önleyici sistemler olmalıdır. Bunların rüzgar, ekipman veya çalışanlar tarafından kazara yerinden çıkartılması /kaydırılmasını önlemek için güvenli bir şekilde montajı yapılmalıdır ⁽³⁴⁾ .
10000000000002E20000032C785DAC8B

100000000000016A0000017C822FB9FD Kağıt, karton, kontrplak veya plastik gibi yeterli dayanıklığı olmayan herhangi bir tür malzeme ile düşülebilecek, ayak veya bacak girebilecek delikleri/açıklıklar örtülmemeli. Eğer açıklık korkuluklarla çevrilmemiş ise, mutlaka kapatılmalıdır. Kapak açıklıktan daha geniş/büyük ve en az 90,72 kg’lık [200 pound] ağırlığı destekleme (kaldırma/dayanma) yeteneğine sahip olmalı, yerinden çıkma – kaymaya karşı emniyete alınmış olmalıdır. Kolay görülecek şekil ve renkte “Açık Zemin”, “Kapağı Açık Bırakma” gibi uyarı yazı veya levhaları konulmalıdır. Eğer seçme olanağı var ise açıklıklar yuvarlak olmalı ve kapaklar açıklıklardan daha büyük olmalıdır [Büyük boy yuvarlak kapak daha küçük bir yuvarlak delikten düşemez.] ⁽³⁵⁾ .