I. GENEL PROFİL
Şeker veya sakkaroz çoğu bitkinin bünyesinde bulunur. Fakat bünyesinde ekonomik olarak şeker elde edilebilecek kadar şeker bulunduran iki bitki vardır: Şeker kamışı ve şeker pancarı. Ana vatanı Hindistan ve Arap ülkeleri olan şeker kamışı dünyada tropikal ve yarı tropikal bölgelerde yetiştirilmektedir. Türkiye’de şeker kamışı tarımı yapılmamaktadır.
Şeker, yüzyıllardan beri insanların önemli gıda maddelerinden birisi olmuş ve 18. yüzyılın sonuna kadar sadece şeker kamışından üretilmiştir. Şeker pancarı tarımı ve şeker pancarından şeker üretimi ise 19. yüzyılda başlamıştır. Dünyada üretilen şekerin yaklaşık %74,4’ü şeker kamışından, %25,6’sı ise şeker pancarından elde edilmektedir.
Şeker kamışı tropik ve subtropik bölgelerde, şeker pancarı ise daha ılıman bölgelerde yetişmektedir. Şeker pancarından şeker üretimi, şeker kamışından yapılan üretime göre daha pahalı olmasına karşın, birçok ülkede hem şeker sanayine ekonomik katkıları, hem de tarımsal ve sosyal nedenlerden dolayı, çeşitli önlemler alınarak devamlılığını sağlamaktadır. Türkiye’de de geçmişte şeker kamışı tarımı için denemeler yapılmış, ancak ekonomik olmayacağı anlaşıldığı için vazgeçilmiştir.
Şeker kamışından şeker elde etmek için, şeker kamışlarının yaprakları kesildikten sonra işlenir. Yıkanan kamışlar ince ince kıyılır. Sonra merdaneler arasında ezilirken üzerine su püskürtülür. Bu su sayesinde çözelti haline getirilen ham şeker, kimyasal maddelerle işlemden geçirilip filtre edilerek toz şeker halini alır. Pancardan şeker imal etme yöntemi de benzer şekildedir. Önce pancarın suyu sıkılır. Filtre edilerek yabancı maddeleri ayrılan pancar suyu, daha sonra buharlaştırılarak şeker kristalleri oluşturulur. Kullanılan pancarın kalitesine bağlı olarak 7-8 kilogram pancardan sadece 1 kilogram toz şeker üretilir. Şeker pancarının üretilmesi ile başlayan şeker üretiminin aşamaları aşağıdaki gibidir.
- Şeker Pancarı Üretimi
- Pancarın Fabrikaya Taşınması
- Meydan İşleri
- Pancarın Yıkanması
- Pancarların Kesilmesi
- Şerbet Üretimi
- Şerbetin Arıtımı
- Şerbetin Koyulaştırılması
- Rafine Süzme ve Eritme
- Lapanın Santrifüjlenmesi ve Şekerin Ambalajlanması
- Melas ve Melaslı Kuru Küspe Üretimi
II. ŞEKER ÜRETİMİNDE TEHLİKELER HASTALIKLAR VE KAZALAR
II.1 Hastalıklar
II.1.1 Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Şeker Pancarı Üretiminde
Tüm modern tarım alanlarında olduğu gibi şeker pancarı üretimi sırasında da birçok tarım ilacı ve gübre kullanılır. Kullanılan bu ilaçların içeriğinde, pancar yetiştirme işinde çalışanların sağlıklarını olumsuz yönde etkileyebilecek kimyasallar bulunur. Şeker kolay böceklenen bir bitki olduğundan bu ilaçların kullanılması gereklidir fakat kullanılan kimyasalların insan üzerindeki etkilerinin araştırılmaması çalışanların zehirlenmelerine hatta ölümlerine neden olabilir.
Şeker Üretiminde
Şeker fabrikalarında kullanılan fıçı ve benzeri ekipmanların temizliğinde kullanılan kimyasal temizleyiciler çalışanların sağlıkları üzerinde olumsuz etki bırakabilir. Bu temizleyicilerin çalışanın derisine uzun süre temas etmesi sonucu çalışanda kontakt dermatit* ve deri alerjileri görülebilir.
II.1.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Şeker Pancarı Üretiminde
Şeker pancarı toplayan işçilerin eğilip kalkmaları, ağır yük taşımaları, uzun süre ayakta çalışmaları gerekir. Bu gibi işlerin yapılması sırasında çalışanlarda iskelet ve kas sistemi rahatsızlıklarının görülme riski vardır. Uzun yıllar bu işte çalışanlarda kalıcı rahatsızlıklar oluşabilir.
Şeker Üretiminde
Pancarın şekere dönüştürülürken geçtiği işlemler sırasında kullanılan kesme makineleri yüksek gürültü ile çalışan makinelerdir. Yüksek gürültülü ortamlarda çalışanlarda duyma bozuklukları görülebilir. Uzun süreler gürültülü ortamda çalışan işçilerde Gürültüye Bağlı İşitme Kaybı (GBİK) görülebilir.
Şeker üretimi sırasında pancarın içindeki şekerin ayrıştırılabilmesi için yüksek ısılı buhar hatları ve sıcak su kullanılır. Bu işlemlerin yapıldığı ortamda çalışanlarda sıcak suyun veya buharın deriye temas etmesi sonucu yanıklar* oluşabilir.
Ülkemizde rastlanmasa da şeker üretiminin şeker kamışı ile yapıldığı işyerlerinde şeker kurutma ve paketleme aşamalarında toz açığa çıkar. Oluşan toz çalışanlarda solunum yolu hastalıklarına neden olabilir. Uzun süreler bu toz ile çalışanlarda bagasoz* hastalığının görülme riski artar.
II.1.3. Biyolojik Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Şeker üretimi sırasında havada ve kullanılan ekipmanda mantar oluşabilir. Bu mantarlar çalışanların sağlıklarını olumsuz yönde etkiler. Çalışılan ortamının havasına göre ve fabrikanın bulunduğu yere göre, oluşan mantarlar farklılık gösterebilir. Çalışma ortamında bulunan mantarların, çalışanlarda, hipersensitivite pnömonisi*, göz nezlesi (konjunktivit)* ve deri ve tırnaklarda enfeksiyona neden olabileceği yapılan çalışmalarda görülmüştür. (NIOSH, 1992)
II.2. Kazalar
Şeker Pancarı Üretiminde
Şeker pancarının toplanması sırasında kullanılan tarım araçları çalışanlar için tehlike oluşturabilir. Pancar toplama işinin makine ile yapıldığı durumda makine operatörünün makineyi kullanımı sırasında dikkatli olmaması kazalara neden olabilir. Makinenin dönen parçaları arasına el, kol sıkışması gibi kazalar yaşanabilir. Ayrıca tarım araçlarının çevrede çalışanlara veya birbirlerine çarpmaları da olası kaza senaryolarındandır.
Pancar üretimi aşamalarında kullanılan el aletlerinin çalışanlara çarpması, çalışanların aletlerin üzerine düşmesi gibi durumlar yaşanabilir. Yük taşıma esnasında çalışanların yine düşme, çarpma gibi kazalar geçirmeleri mümkündür.
Şeker Üretiminde
Şeker üretimi sırasında kullanılan makineler dikkatli kullanılmadığında çalışanlara tehlike oluşturabilir. Kullanılan makinelerin kesici ve dönen kısımlarının çalışanları yaralaması mümkündür. Ekipmanın yanlış kullanılması çalışanlarda kesik, çizik gibi yaralanmalara neden olabilir. Ayrıca, zeminin kaygan veya küspe yığınlarıyla dolu olması da çalışanların düşmelerine ve çevredeki makinelere çarpmalarına neden olabilir.
Şeker üretim çalışmaları kaldırma, taşıma ve diğer tekrar eden işleri içerir. Bu gibi işleri yapan çalışanlarda düşme, yanlış hareket etme nedenleriyle yaralanma ve sakatlanmalar görülebilir.
Şeker üretimi sırasında pancarlar kesilir ve küspeleri yığınlar halinde biriktirilir. Oluşan bu küspe yığınları kolaylıkla alev alabilirler. Şeker fabrikalarında yaşanan tehlikeli kazalardan biri de yangındır.
III. ŞEKER ÜRETİMİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
Şeker Pancarı Üretiminde
Şeker pancarı üretiminde kullanılan tarım ilaçlarının seçimi yapılırken insan sağlığı üzerinde etkisi olmayanlar tercih edilmelidir. Tarım ilaçlarının uygulanması sırasında çalışanların ilacı solumaması için uygun solunum yolu koruyucuları kullanılmalıdır. Ayrıca ilaçların deriye ve göze temas etmelerinin engellenmesi için de önlem alınmalıdır. Çalışanlar eldivenler ve uzun kollu kıyafetler giymelidirler.
Tarımla uğraşanların çalışmaları ağır ve uzun sürelidir. Bu nedenle, çalışanlarda kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları görülebilir. Bunun engellenebilmesi için çalışanların eğilip kalkarken veya yük taşırken vücutlarına zarar gelmeyecek şekilde hareket etmeleri gerekir. Çalışanlara konu ile ilgili eğitim verilebilir. El aletlerinin kullanımı sırasında çalışanların bilekleri zarar görebilir. El aletlerinin seçimi yapılırken ergonomi ilkeleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Tarım araçlarının yaratabileceği kazalardan korunmak için çalışanların tümü tarım araçlarının uyarı işaretleri ile ilgili bilgilendirilmelidir. Tarım aracı kullanan operatörlerin araçlarda sıkışma, takılma gibi arızalar olduğunda makineyi durdurmadan müdahale etmemesi gerekir. Makine parçalarının takılıp çıkarılması işlemi deneyimli ve sorumlu kişilerce yapılmalıdır. Tarım araçlarının koruyucu parçaları asla çıkarılmamalıdır. Makine çalıştırılmadan önce tüm parçalar kontrol edilmelidir.
Şeker Üretiminde
Şeker fabrikasında kullanılan ekipmanların temizliğini yapan çalışanlar, temizlik malzemelerinden etkilenebilirler. Temizlik malzemelerinin deriye temas etmesi sonucu oluşabilecek sağlık sorunlarının engellenebilemsi için çalışanların uygun eldivenler kullanmaları ve yüzlerine sıçrayabilecek malzemeler kullanıyorlarsa uygun yüz ve göz koruyucularını kullanmaları gerekir. Ayrıca uzun kollu iş kıyafetleri giyilmeli ve bu kıyafetlerle işyeri dışına çıkılmamalıdır.
Pancar kesme makinelerinin çevresinde çalışanların gürültüden korunmaları gerekir. Bu makinelerin bulunduğu ortamın izole edilmesi gürültülü ortamda çalışan işçi sayısının azalmasını sağlayabilir. Kesme makinesinin çevresinde çalışmak durumunda olan çalışanlara uygun kulak koruyucular sağlanmalıdır. Uzun süreler gürültüye sunuk (maruz) kalınarak çalışma yapılmaması için bu işçilerin çalışma programları rotasyonlu olarak düzenlenmelidir.
Şeker pancarının içinde bulunan şekerin ayrıştırılması ve süzdürülerek kristal hale getirilmesi aşamalarında sıcak buhar ve sıcak su kullanılır. Bu işlemlerin yapıldığı alanda çalışanların sıcaktan korunması için ortam havalandırmasının termal konfor şartlarına uygun olması gerekir. Çalışanların kıyafetleri sıcağı geçirmez olmalıdır ve çalışma sırasında yanmaz eldivenler kullanılmalıdır.
İşyerinde ortaya çıkabilecek mikroorganizmaların neden olduğu sağlık sorunlarından korunmanın en verimli yolu çalışma ortamı temizliğidir. Çalışma ortamının ve çalışanların yemek, dinlenme gibi ihtiyaçlarını gördükleri ortamların temizliği titizlikle yapılmalıdır.
Kullanılan makinelerin makine koruyucuları yerlerinde ve çalışır durumda olmalıdır. Makinelerin dönen ve kesici parçaları çalışanların temas edemeyeceği şekilde düzenlenmiş olmalıdır. Makine operatörleri dışında kimse makineleri çalıştırmamalıdır. Makine kontrolleri veya parça değişiklikleri yapılmadan önce makine tamamen kapatılmış olmalıdır.
Kaldırma araçları kullanılırken yaşanabilecek kaza ve sakatlıkların önlenmesi çalışanların yük taşıma ile ilgili eğitim almalarıyla sağlanabilir. Taşıma işinin elle yapıldığı durumlar azaltılmalı ve yükün hareketi otomotik sistemlerle sağlanmalıdır. Kaldırma araçlarının, çalışanlara çarpmasının engellenebilmesi için, ayrı ve belirli bir yollarının olması gerekir.
Şekerin şeker kamışından üretildiği işyerlerinde toz kaynaklı sağlık sorunlarının yaşanmaması için çalışanlar uygun toz maskeleri kullanmalıdır. Ayrıca ortam havasının temizlenmesi için cebri havalandırma sistemleri kurulmalıdır.
DİPNOTLAR
* Bagasoz, şeker kamışı posalarının devamlı solunumu sonucu oluşan pnömokonyozdur.
* Göz nezlesi (konjunktivit) göz kapağının iç yüzeyi ile gözün beyaz yüzeyinin bir kısmını örten konjonktiva adlı ince zarın iltihaplanması ya da enfeksiyon kapması sonucu oluşan bir rahatsızlıktır. Göz nezlesi viral (virüs yoluyla) ya da bakteriyel bir enfeksiyon sonucu ortaya çıkabilir.
* Hipersensitivite pnömonisi duyarlanmış kişilerde çeşitli allerjenlerin tekrarlayan inhalasyonu sonucunda meydana gelen bir bağışıklık sistemi hastalığıdır. İnhale edilen antijene ve antijen miktarına, antijene maruziyetin süresine ve kişinin bağışıklık sistemine bağlı olarak çeşitli seviyelerde bulgular ortaya çıkabilir.
* Kontakt dermatit, derinin bazı maddelerle teması sonucu oluşan bir reaksiyondur. Bu reaksiyonların % 80’ i tahrişe bağlı reaksiyonlar (örneğin: bulaşık yıkama sonucu oluşan el gibi), % 20’ si de alerjik reaksiyonlardır. Reaksiyon temastan hemen sonra oluşmaz. Temas sonrası 1-3 gün sonra oluşan belirtiler genellikle 1 hafta veya daha sonra kaybolur. Deri kırmızı, kaşıntılı, iltihaplı ve kabarcıklı bir hal alır. Reaksiyon genellikle temas yerinde en yoğundur; derinin diğer bölgelerinde de olabilir.
* Yanık, ısı, ışın, elektrik veya kimyasal maddelere sunuk kalma sonucunda deri ve derialtı dokularda meydana gelen yaralanmadır.
1. derece yanıklar: Derinin sadece en üst tabakasının zedelendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik ve ağrı görülür. Örnek: güneş yanıkları.
2. derece yanıklar: Derinin üst ve değişen oranlarda alt kısmının etkilendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik, ağrı ve su toplanması (bül) ile karakterizedir.
3. derece yanıklar: Tüm deriyi kapsayan; derialtı dokularına, derin dokulara ve hatta kemiklere kadar ulaşan yanıklardır. Deri kuru kayış gibi olabilir veya renk değişikliği görülebilir (kömür gibi, beyaz veya kahverengi olabilir ). Şiddetli yanıklarda, yüzeysel sinir uçları ve kan damarları zedeleneceğinden yanık alanda his kaybı olabilir; buna karşın çevredeki daha az yanmış olan doku aşırı ağrılı olabilir.
KAYNAKLAR
1. Şeker. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eeker
2. Lehtola, Carol J. Food Processing Sectors, Berkowitz, Deborah E., Editör, Encyclopedia of Occupational Health and Safety. Uluslararası Çalışma Örgütü. Cenevre. 2011.
3. Jensen PA, Todd WF, Hart ME, Mickelsen RL, O’Brien DM. Evaluation and control of worker exposure to fungi in a beet sugar refinery. NIOSH. Michigan Department of Health. Haziran 1992.