PAMUKÇULUK İŞKOLUNDA İŞ SAĞLIĞI GÜVENLİĞİ

I- GENEL PROFİL

Tekstil ana hammaddesi olan pamuk Türkiye tarımı ve ekonomisi içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Pamuk, sentetik lif üretiminin sürekli artmasına karşın dünya tekstil sanayinde kullanılan hammaddeler arasındaki yeri ve önemini korumaktadır. Halen, kullanılan dokuma hammaddesinin % 60′ı pamuktan sağlanmaktadır. Bir endüstri bitkisi olan pamuğun, lifi ile tekstil, çiğidi ile yağ sanayiine hammadde olması, küspesi ile hayvancılığın gelişmesine katkıda bulunması nedeniyle ülke ekonomisindeki yeri büyüktür. Ülkemizde pamuk üç önemli bölgede üretilmektedir. Bunlar Ege, Çukurova ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleridir. Ege Bölgesi Türkiye’de en fazla pamuk üretilen bölge olup, tekstil sanayinin kullandığı en kaliteli pamuğu üretmektedir.

Pamuk, alüvyonlu ve kuvvetli toprakları sever. Derin sürülmüş ve iyi gübrelenmiş topraklara ekilir. Ekim; sıcak bölgelerde şubat, soğuk bölgelerde mart-nisan aylarında yapılır. Ağustos ve eylülde hasat edilir. Pamuk için en büyük tehlike yağmurlardır. Yağmurlar, verimin ve kalitenin düşmesine neden olur.

Türkiye’de yetiştirilen pamukların tamamı orta lifli pamuklar olup birçok çeşidi kullanılmaktadır. Yaygın olanları; akala, Stoneville 453, Carolina Quin, Çukurova 1518, Sayar 314, Nazilli 84, Nazilli 87, Maraş/Erşan 92, Ege 7913, Carmen, Flora, Celia, Candia, Julia, Beyaz Altın 119, BA308, Diamond çeşitleridir.

Pamuk üretiminin aşamaları,

• Toprak Hazırlığı
• Ekim
• Bakım
• Sulama
• Gübreleme
• Hasat Harman
• Çırçırlama
• Balyalama’dır.

Çırçırlama ve balyalama işlemleri hariç tüm adımlar pamuk tarlasında gerçekleştirilirken çırçırlama ve balyalama işlemleri için atölye koşullarında ekipmanlar gerekir. Pamuk yetişen bölgelere yakın yerlerde çırçır fabrikaları bulunur. Çöplerinden ayrılan pamuk, fabrikalar tarafından alınır. Burada pamuğun lifleri çekirdeklerinden ayrılır (çırçırlama) ve pamuk sıkıştırılarak sarılır (balyalama).

Pamuk elle veya makine ile toplanır. Makine ile toplamanın avantajı düşük maliyet ve kontaminasyon*un az olması; dezavantajı ise pamuk bir defada toplandığı için olgunlaşmamış pamuğu da (ölü elyaf) içerebilmesidir. Türkiye’de genel olarak pamuk elle toplanmakta olup son yıllarda bazı bölgelerde makineli tarımla ilgili çalışma yapılmaktadır.

 

II- PAMUKÇULUK İŞKOLUNDA TEHLİKELER HASTALIKLAR VE KAZALAR

II.1. Hastalıklar

II.1.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar

Pamuk toplama ve işleme sırasında havada pamuk tozu birikir. Pamuk tozu, lif, bakteri, mantar, gübre, böcek ilacı gibi maddeleri de içerebilir. Bu maddeler, pamuğun yetiştirilme veya toplanma aşamasında birikmiş olabilir.

Pamuk tozunun solunması sonucu çalışanlarda pazartesi hastalığı da denen bisinoz*un görülme riski vardır. Özellikle çırçırlama, hallaç ve iplik yapımı süreçlerinde çalışanlarda bu hastalığın görülme riski artar. Pamuk tozuyla çalışmaya başlanan ilk yıllarda solunum yollarındaki rahatsızlık bronkospazm* nöbetleri olarak ortaya çıkar. Uzun yıllar bu işte çalışanlarda bisinoz hastalığının ilerlemesi sonucu bronşit* ve amfizem* görülebilir. Hastalık başlarda sadece tatilden sonraki ilk iş gününde hissedildiği için pazartesi hastalığı olarak adlandırılmıştır. İlerleyen yıllarda ise diğer çalışma günlerinde de rahatsızlık vermeye başlar.

Pamuk yetiştiriciliği sırasında kullanılan tarım ilaçları hayvanların ürüne zarar vermesini engellerken insan sağlığına da zarar vermektedir. Kullanılan ilaçlardan, örneğin aldicarb, çok tehlikeli olanlarından bazılarının bir damlasının deriye temas etmesi öldürücü olabilir. Bu kimyasalların, hayvanların sinir sistemlerini etkilemeyi hedefleyen içerikleri insanların sinir sistemlerini de etkiler ve titreme, bulantı ve halsizlikten felç ve ölüme neden olmaya kadar geniş bir aralıkta insan sağlığına zarar verebilir. Uzun süre sunuk kalınan (maruz kalınan) ve vücutta birikmeye başlayan ilaçlar hafıza ve konsantrasyon eksikliği, dezoryantasyon*, ağır depresyon, sinirlilik, baş ağrısı, konuşma zorluğu, geç tepki verme, kabus görme, uykuya meyil veya insomni* gibi klinik sorunlara neden olurlar. Yapılan araştırmalarda, kullanılan ilaçların düşüklere, ölü doğumlara, yenidoğan ölümlerine, endokrin sistem bozukluklarına, kısırlığa, zeka geriliğine, lösemiye*, lenf kanserine* ve bağışıklık sisteminde zayıflamaya neden olduğu ortaya çıkmıştır. (EJF, 2007).

Pamuk toplama ve işleme sırasında deriye temas eden yapraklar ve lifler derinin tahriş olmasına neden olabilir.

II.1.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar

Pamuk toplama işi sıcak havalarda ve uzun saatler boyunca yapılan bir iş olduğundan termal konfor koşulları uygun olmadığı için çalışanlarda güneş çarpması gibi rahatsızlıklar görülebilir. Yeterli miktarda su içilmemesi ve aşırı terleme durumları dehidrasyona* neden olabilir.

Pamuk toplama işinde kullanılan bazı iş makineleri maruziyet sınır değerinin üzerinde gürültü çıkararak çalışıyor olabilir. Gürültü ile uzun süreli çalışmalar yapan kişilerde Gürültüye Bağlı İşitme Kaybı (GBİK) görülebilir.

Pamuk toplama işi uzun süreler ayakta çalışmayı, yük taşımayı, eğilip kalkmayı gerektirdiğinden bu işte çalışanlarda çeşitli kas ve iskelet sistemi rahatsızlıklarının görülme riski vardır.

II.1.3. Biyolojik Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar

Pamuk toplama sırasında kalabalık gruplar halinde ve tarlada çalışmaktan kaynaklanan biyolojik tehlikeler ortaya çıkabilir. Yemeklerin toplu olarak yenmesi ve diğer ihtiyaçların ortak alanlarda giderilmesi çalışanlar arasında mikrobik veya bakteriyel bir hastalığın taşınmasını kolaylaştıracaktır. Ayrıca sıcak havalarda çalışıldığından ortamda bol miktarda sinek bulunabilir ve bu sineklerin enfeksiyon hastalıklarını* taşıma riski vardır. Sinekler, insandan insana hastalık bulaşmasını da sağlayabilir.

II.2. Kazalar

Pamuk toplama sırasında yapılan taşıma işlerinde ağır yüklerle çalışıldığında işçilerin bu yüklerin üzerlerine düşmesi veya çarpması sonucu yaralanmaları ihtimal dahilindedir. Pamuk toplanan arazinin çamurlu veya kaygan zemin olması durumlarında bu kazaların yaşanması riski artar.

Pamuk toplama sırasında kullanılan iş makineleri de çalışanlar için tehlike oluşturabilir. Hareketli eden iş makineleri çalışanlara çarpması sonucu kazalar meydana gelebilir. İş makinelerinin birbirlerine çarpmaları da bir başka kaza türüdür. Ayrıca, işçilerin barındıkları yerden alındığı ve çalışma alanına getirildiği araçlarla yapılan trafik kazaları da sıkça karşılaşılan iş kazaları arasındadır.

Pamuk tarlalarında çalışılırken dikkat edilmesi gereken bir diğer konu da yılan, akrep gibi hayvanların saldırısıdır. Bu hayvanların ısırması sonucu zehirlenmeler veya yaralanmalar görülebilir.

Pamuk hızlı yanabilen bir bitki olduğundan çıkabilecek küçük bir yangın kolayca büyüyebilir ve hem mahsule hem de çalışanlara zarar verebilir. Tarladaki ürünlerin toplanması sırasında yangın çıkabileceği gibi pamukların biraraya toplandığı ve balya haline getirildiği alanlarda da ciddi yangınlar çıkması olasıdır.

Çırçırlama ve balyalama işlemlerinin yapıldığı fabrikalarda depolanan ve işlenen pamuğun da yanma tehlikesi vardır. Ayrıca çırçırlama için kullanılan kimyasallar da yangına neden olabilecek oranlarda kullanılırlar. Bu kimyasalların yanlış karıştırılması patlamalara dahi neden olabilir.

III- PAMUKÇULUK İŞKOLUNDA SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Pamuk yetiştiriciliği sırasında kullanılan kimyasal tarım ilaçları seçilirken insan sağlığı üzerindeki etkileri incelenmelidir. İnsan sağlığına zararlı bir ilaç kullanılıyorsa bu daha az zararlı olanıyla değiştirilmelidir. Yine de ilaçların tümü insan sağlığını etkileyebileceğinden çalışanların ilaçlama işlemleri yaptıkları sırada üzerlerinde derilerini koruyacak kıyafetler olmalıdır. Ayrıca ilaçların buharlarını solumamaları için koruyucu maskeler kullanmalıdırlar. İlaçların yüze ve özellikle gözlere temas etmesini engellemek için göz ve yüz siperleri kullanılmalıdır. Tarım ilaçlarının gebeliği etkileyebilecek türleri de olduğundan hamile kadınların bu ilaçları solumalarından kaçınılmalıdır.

Pamuk tozuna sunuk kalmayı (maruz kalmak) azaltmak için çalışanların uygun solunum yolu koruyucularını kullanmaları gerekir. Sadece pamuk toplayan işçilerin değil, iş makinelerini kullananların da pamuk tozundan korunmaları gerekmektedir.

Pamuk liflerinin deride neden olabilecekleri tahrişten korunmak için hasat öncesi ve sonrası çalışan tüm pamuk işçilerinin koruyucu eldivenler ve uzun kollu giysiler giymeleri gerekir.

Pamuk kısa süre içinde toplanmayı gerektiren bir bitki olduğundan pamuk tarlalarındaki çalışmalar çoğu zaman haftada 48 saati geçmektedir. Hava sıcaklığı ve yapılan işin zorluğu da göz önünde bulundurulursa bu dayanılabilecek bir çalışma rutininin üzerinde çaba gerektiren bir iştir. Bu yüzden, bu işlerde çalışmak durumunda olanların devamlı su tüketmeleri ve çok iyi beslenmeleri gerekmektedir. Eğer barınma yerleri işveren tarafından sağlanıyorsa, buranın çalışanların dinlenmesi ve kaybettikleri gücü geri kazanmaları sağlanacak şekilde tasarlanması gereklidir. Yataklar, duşlar, tuvaletler, dinlenme yerleri kişi sayısına uygun ve yeterli büyüklükte olmalıdır.

Gürültülü iş makinelerini kullanan veya bu makinelerin yakınında çalışmak durumunda olan işçilerin uygun kulak koruyucuları kullanmaları gerekir. Sadece pamuk toplama sırasında değil, işleme sırasında da gürültülü makinelerle çalışılabilir. Bu durumlarda makinelerin kullanımı rotasyonlu planlanabilir. Böylece bir işçinin gürültüye sunuk kaldığı süre azaltılmış olur.

İş makinelerinin uyarı işaretleri çalışır durumda olmalıdır ve çalışanların hepsi bu konuda bilgi sahibi olmalıdır.

Pamuk tarlalarında yangına sebebiyet verecek kibrit, sigara ve tütün mamüllerinin tüketimi için ayrı bir alan bulunmalıdır. Özellikle toplanan pamuğun biriktirildiği alanlarda yangına sebep olabilecek kullanımlar sınırlandırılmalıdır.

Biyolojik tehlikelerden korunmak için barınma yerlerinin ve taşıma koşullarının temiz ve düzenli olması gerekir. İşçilerin içme suyundan, yiyeceklerden, kullandıkları malzemelerden, tuvaletlerden ve birbirlerinden hastalık kapmamaları için gerekli hijyen koşullarının sağlanması gerekir.

Pamuk toplama işinde mevsimlik işçiler yoğun olarak çalıştığı için ailece çalışmaya gelen gruplar arasında çocuk yaşta işçiler de bulunmaktadır. Bu durumun engellenemediği hallerde çocuk bünyesinin yetişkin bünyesinden daha zayıf olduğu unutulmadan çocuk çalışanlara muamele edilmelidir. Çocukların tarım ilaçları ile temas etmesi kesinlikle engellenmelidir. Çalışma saatleri de yetişkinlere göre az olmalıdır. Uzun saatler güneş altında çalışmak çocuk işçileri yetişkinlerden daha çabuk etki altına alacaktır. Bu yüzden çocuk işçiler daha uzun ve sık molalarla çalıştırılmalıdır. Çocuk işçilerin ağır yük taşımasına izin verilmemelidir.

Çırçır ve pres fabrikalarında çalışan işçiler hem kapalı alanda oldukları için hem de daha fazla miktarda pamukla bir seferde çalışmak durumunda oldukları için pamuk tozuna çokça sunuk kalırlar. Burada çalışanların sağlıklı çalışma koşullarının sağlanabilmesi için yerel ve genel havalandırma sistemlerinin kurulmuş olması gerekir. Gerekli durumda yine solunum yolu koruyucularına başvurulmalıdır.

Çırçır ve pres fabrikalarında kullanılan kimyasalların depolandığı ve kullanıldığı alanlarda çıkabilecek yangınlardan korunmak ve bu yangınlara doğru müdahale edebilemek için bu kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) edinilmeli ve malzemeler ve yangın söndürücüler buna göre yerleştirilmelidir.

Kullanılan makinelerin makine koruyucularının yerlerinde ve çalışır durumda olduğu kontrol edilmelidir. Makinelerin kabloları pamuğun biriktiği alanlarda bulunmamalıdır. Kablolarda kaçak olması durumunda yangın çıkması olasılığına karşı önlem alınmalıdır.

 

IV- PAMUKÇULUK İŞKOLUNDA KULLANILAN MAKİNELERDE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Ülkemizde çok yaygın olmasa da yavaş yavaş pamuk toplama makineleri kullanılmaya başlanmıştır. Makine kullanımı hızlı olması bakımından avantajlıdır. Bir pamuk toplama makinesi 40 kişinin aynı süre içinde toplayacağı pamuğu tek başına toplayabilir. Ancak bu makinelerin kullanımı sırasında alınması gereken çok önemli güvenlik önlemleri vardır.

Pamuk Toplama Makinesi

Pamuk toplayıcılar, ortaya çıkabilecek kazaları önlemek için dikkatli kullanılması gereken hasat makineleridir. Bu makineleri kulanılırken dönen keskin bıçaklar, düzgün olmayan zeminlerden geçişler, operatör görüşünün sınırlı olduğu durumlar, dönen şaft ve kayışlar, hidrolik hatlar, üfleyiciler, gürültü, uçuşan tozlar, sıkışabilecek akslar ve ızgaralar tehlikeli durumlar oluşturabileceği için gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır.

• Makine kullanılmaya başlanmadan önce operatör kullanım talimatlarını anlamalı ve alınması gereken güvenlik önlemlerini bilmelidir.
• Makine çalıştırılmadan önce sıvı seviyeleri, ışıklar, lastikler ve makine koruyucularının düzgün çalıştığından emin olunmalıdır. Hidrolik bağlantılar ve kayışlar, dişliler ve bijonlar gibi yıpranabilir parçalar kontrol edilmelidir.
• Kontroller sırasında görülen sorunlar kısa sürede çözülebiliyora çözülmeli aksi durumda makine kullanılmayacak şekilde etiketlenmelidir.
• Makine kullanılırken kulak koruyucular ve tozlu ortamdan kaçınılamıyorsa toz maskeleri gibi gerekli kişisel koruyucu donanımlar kullanılmalıdır.
• Makine çalıştırılmadan önce çevrede çalışanlar ve makinenin etrafında engeller olup olmadığına bakılmalıdır. Makinenin çevresinde çalışan insanlar makinenin uyarıcı sinyalleri ile ilgili bilgilendirilmelidir.
• Kullanım sırasında ani hareketler, dönüşler ve duruşlardan kaçınılmalıdır.
• Makinelerle insan taşınmamalıdır.
• Makine kullanılırken yol üzerindeki hendeklere, çukurlara, toprak setlere dikkat edilmelidir.
• Sepet yükseltileceği sırada yukarıda çarpabileceği bir şey olmadığından emin olunmalıdır.
• Kaygan ve çamurlu alanlarda makine yavaş kullanılmalıdır.
• Makine sepet yukarıdayken hareket ettirilmemelidir ve eğimli zeminlerde sepet indirilmemelidir.
• Makinede yapılacak ayar değişikliklerinden veya parça kontrollerinden önce makine kesinlikle kapalı olmalıdır ve anahtarı yerinde olmamalıdır.

 

Pamuk Modül Makinesi

Modül yapma makinesi, pamuk toplama makinesinin topladığı mahsul içinde bulunan dalların ve pamuk harici malzemenin ayrılması ve pamuk modülünün brandalanması işlemini yapan makinedir. Bu makinenin pamuk toplama makinesi ile birlikte ve tek başına kullanıldığı durumlarda çevrede çalışanlara zarar gelmemesi için dikkatli olunması gerekir.

• Makine operatörü kulak koruyucular, göz koruyucular, uzun pantolon, kapalı uçlu ayakkabı gibi kişisel koruyucu donanımları kullanmalıdır. Gerekli durumlarda toz maskesi ile çalışılmalıdır.
• Pamuk toplama aracının operatörü ile iletişim halinde olunmalıdır. Modül aracı, toplama aracının arkasında veya önünde değil yükleme yapılacak tarafında beklemelidir.
• Araca tırmanırken ve araçtan inerken merdivenler kullanılmalıdır.
• Pamuk toplama aracının sepetinden modül aracına yükleme yapılacağı sırada sepetin çevresinde ve modül aracının yük bölümünde kimse bulunmamalıdır.

 

DİPNOTLAR

* Amfizem, akciğerlerin en ufak birimi olan hava keseciklerinin (alveoller) harap olduğunda ortaya çıkar. Amfizem akciğerlerdeki alveollerin genişlemesi ve yapılarının bozulmasıdır. Klasik belirtisi nefes darlığıdır.

* Bisinoz, genellikle pamuk tozlarını soluyan işçilerde görülen meslek hastalığıdır. Pamuk tozlarının yanı sıra keten ya da kenevir gibi doğal liflerin tozlarının da yol açabildiği bisinozda, akciğerlerde küçük toz parçacıklarına karşı oluşan doku tepkisi koyu müküs birikmesine, bu da hava geçişinin azalmasına yol açar.

* Bronkospazm, bronşların (akciğerlere giden hava geçitle­rinin) geçici olarak daralmasıdır. Bronşların duvarlarındaki kasların kasılması, bronş­ların içini kaplayan tabakanın iltihaplanması ya da her ikisinin birlikte oluşması bronkospazma neden olur.

* Bronşit, akciğerlere giden havayollarının iç yüzündeki zarın iltihaplanmasıdır. Akut ve kronik olarak iki gruba ayrılır.

1- Akut Bronşit: Genellikle grip, kızamık, boğmaca veya tifo gibi hastalıklar sırasında görülür.

2- Kronik Bronşit: Bu çeşit bronşitte; havayollarını yağlayan bezler büyümüş, iç yüzlerinde bulunan tüyler görevini yapamaz olmuştur.

* Dehidrasyon (sıvı kaybı), vücudun aldığından fazla sıvı kaybettiği durumlarda görülür. Halsizlik, tansiyon düşmesi, sürekli uyuma isteği, iştahsızlık gibi belirtileri vardır.

* Dezoryantasyon, kişinin yer, zaman ve kişi algılanmasının bozulmasıyla ilgili karışıklık durumudur.

* Bulaşıcı hastalık ya da enfeksiyon hastalıkları, hastalık yapıcı, herhangi bir yolla insana geçme özelliğindeki mikropların veya parazitlerin vücuda girmesiyle ortaya çıkan hastalıklardır. Hastalığı yapan organizmalar, virüsler, bakteriler, mantarlar olabilir. Bütün bulaşıcı hastalıklar bir veya birkaç yolla insana geçebilme özelliğindedir. İnsandan insana, hayvandan insana olduğu gibi, topraktan insana da bulaşabilir. Şarbon, AIDS, frengi, tifo, kolera, verem, boğmaca, sıtma, kızamıkçık, belsoğukluğu ve daha birçok hastalık enfeksiyon hastalıklarıdır.

* İnsomni, uyuyamama hastalığıdır.

* Kontaminasyon, pamuk elyafının içine herhangi bir şekilde pamuk dışındaki maddelerin tarladan toplama-çırçırlama ve ambalajı nedeniyle karışması sonucu ipliğin bünyesine girmesidir. Kütlü pamuğun toplanması, taşınması, depolanması ve çırçırlanması aşamalarında başta plastik, jüt vb. olmak üzere, yabancı maddelerin pamuğa karışması, pamuğun kalitesini düşürücü faktörlerin başında yer almakta olup, dokuma ve özellikle boyama aşamalarında firelere ve üretim kayıplarına yol açmaktadır.

* Lenf Kanseri, Lenfoma adıylada bilinmektedir. Lenf kanseri lenfatik sistemdeki bozukluktan dolayı dokulardaki lenf sıvısının boşaltılamaması sonucu dokularda birikmesi nedeniyle, genellikle bacaklar ve kolların şişmesidir

* Lösemi, (kan kanseri) ya da ilik kanseri olarak da bilinen bir hastalıktır. Kemik iliğinde kan yapımından sorumlu hücrelerin kanserleşmeleri sonucunda gelişir ve aslında tek bir hastalık değildir; çok değişik tipleri vardır. Kanserleşen ilik hücreleri sağlıklı kan üretmedikleri gibi, iliği istila etmek suretiyle sağlıklı kan üretebilecek hücrelere de yer bırakmazlar.

 

KAYNAKLAR

1. Environmental Justice Organization (EJF). The Deadly Chemicals in Cotton. Environmental Justice Foundation ve Pesticide Action Network UK, London, UK. 2007

2. University od California Agriculture and Natural Resources. General Cotton Picker Safety. Mart 2008.

3. University od California Agriculture and Natural Resources. General Cotton Harvest Safety. Mart 2008.