I. GENEL PROFİL
Matbaacılık bir yazının ya da resmin kağıt ve benzeri yüzeylere baskı yapılması yoluyla çoğaltılma işidir.Matbaa, ağaç oyma tekniği kullanarak, ilk olarak M.S. 593’te Çin’de kurulmuş, 18. yy’da (1727) Türkiye’ye gelmiştir. Günümüzde matbaalarda kitap, gazete, dergi, kartvizit gibi son kullanıcıya yönelik ürünlerin yanı sıra seri üretimde kullanılmak üzere ambalajlar ve paketleme malzemeleri de üretilmektedir. Ülkemizde matbaacılık sektörü teknoloji olarak dünya ile aynı seviyededir.
Teknolojik ilerlemelerle birlikte gelişen matbaacılık işkolunda Ofset baskı, Tifdruk ve flekso baskı (ambalaj özellikle fotopolimer yüzeylerin baskısı), Serigrafi baskı (kâğıt, seramik, tekstil vb. yüzeyler), Anagram baskı , Hologram ve Tampon yaygın olarak kullanılan baskı tekniklerindendir. Tipo baskı ise günümüz teknolojisinin gerisinde kaldığı için artık pek tercih edilmemektedir. Modern matbaacılıkta süreç Baskı Öncesi, Baskıya Hazırlama, Baskı ve Baskı Sonrası olarak dört aşamaya bölünebilir.
Matbaacılık, tehlikeli kimyasalların kullanıldığı, ağır yük ile iş yapılmasını gerektiren, hareketli ve kesici makinelerin kullanıldığı karmaşık ve çok aşamalı bir işkolu olduğundan iş sağlığı güvenliği açısından oldukça titizlikle incelenmesi gerekir.
II. MATBAACILIK İŞKOLUNDA KAZALAR, HASTALIKLAR VE TEHLİKELER
II.1. Hastalıklar
II.1.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Matbaacılık işkolunda kullanılan UV-mürekkeplerin ve diğer solventlerin kimyasal içerikleri sunuk kalan (maruz kalan) çalışanlarda ellerin veya bulaşan dokunun tahriş olmasına neden olabilir. Baskı işlemleri sırasında ve baskı malzemelerinin temizlenmesi sırasında solventlerle temas edilmesi ve bu solventlerin deri yoluyla emilmesi nedeniyle çalışanlarda alerjik egzama* hastalığı görülmesi mümkündür. (AGBENORKU, 2011)
Solvent buharının solunması ile çalışanlarda baş ağrısı ve bulantı görülebilir ve aynı nedenden merkezi sinir sistemi üzerinde geçici etki oluşabilir.
Yüksek hızda basım yapılırken kullanılan UV-mürekkeplerin solunmasıyla çalışanlarda astım* görülme riski artar.
Basım işlemi sırasında veya sonrasında temizlik için kullanılan biositler, formaldehit, diklorometan, NVP gibi toksik maddeler solunması veya deri ile teması nedeniyle bu maddelerle yoğun olarak çalışan işçilerde kanser* hastalığının görülme riski artar. (ERDİM, 2010)
II.1.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Matbacılıkta kullanılan rotasyon baskı ve düz baskı makinelerini kullanan veya bunların yarattığı yüksek dozda sese sunuk kalan çalışanlarda kulak çınlaması, geçici ve kalıcı işitme kayıpları olmak üzere, huzursuzluk, sinirlilik, dikkat dağınıklığı, yorgunluk ve iletişimsizlik görülür.
Baskı işlemi tamamlandıktan sonra yapılan paketleme, ciltleme ve montaj benzeri işleri yapan işçilerde ağır yük kaldırmaktan, uygunsuz ve tekrarlı hareket etmekten kaynaklanan sırt rahatsızlıkları ve eklem rahatsızlıkları görülebilir.
Matbaalarda bulunan ve titreşimle çalışan makinelerin titreşimine sunuk kalan çalışanlarda Raynaud Sendromu* (Beyaz Parmak Hastalığı) görülebilir. (ERDİM, 2010)
II.1.3. Biyolojik Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Baskı öncesi ya da baskı sonrası bekletilmiş kimyasalların bozulması, burada bakteri üremesi ve bu kimyasalın buharının solunmasıyla ya da deriye temas etmesiyle sunuk kalınan mikroorganizmalar çalışanda nemli ateş basması ve Lejyoner Hastalığına* neden olabilir. (ERDİM, 2010)
II.2. Kazalar
Matbaacılık işkolunda en sık karşılaşılan yangın türü baskı için kullanılmak üzere depolanan kağıt, karton, plastik ve benzeri yanıcı katı maddelerin tutuşmasıyla ortaya çıkan A sınıfı yangınlardır. Bununla birlikte yine depolama alanlarında bol miktarda bulunabilen mürekkep, alkol, yağlar ve solventler gibi yanıcı sıvıların yanmasıyla B sınıfı yangınlar da bu işkolunda görülebilir. Elektriğin yoğun olarak kullanıldığı bir işkolu olduğundan elektrik kaçağı nedeniyle C sınıfı yangınlar da matbaacılıkta karşılaşılabilecek iş kazalarındandır.
Baskı işleminden sonra kağıtların kesilmesine yarayan kesme giyotininin kullanımı sırasında parmak kesilmesi ve kopması gibi kazaların yaşanması olasıdır.
Paketleme ve montaj işleri sırasında ağır yüklerle çalışılmak durumunda kalınabilir. Bu işlemler sırasında ağır yük taşıyan ya da ağır yüke sunuk kalan çalışanda çeşitli sakatlanmalar veya yaralanmalar görülebilir.
III- MATBAACILIK İŞKOLU İÇİN SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
Matbaacılık işkolunda baskı öncesi kullanılan kimyasallar, baskı için kullanılan mürekkepler, temizlik için kullanılan solventler, tutkal ve yapıştırıcılar gibi çok çeşitli ve tehlikeli kimyasallar kullanılmaktadır. (OSHC, 2004) Bu kimyasallar hem depolama alanlarında hem de kullanım sırasında iş kazalarına ve sağlık sorunlarına neden olabilirler. Matbaacılık işkolunda kullanılan asetaldehit, amonyum, etilamin, formaldehit, hidroklorikasit gibi kimyasallar yüksek tehlikeli kimyasal, toksik ve reaktifler listesindedir. (ERDİM, 2010) Bu nedenle, işyerinde kullanılan tüm kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarının (MSDS) elde edilmesi ve bu kimyasallara formlardaki talimatlara uygun davranılması gerekmektedir. Ayrıca bu kimyasalların çalışanlar üzerinde geçici veya kalıcı bir hasar bırakmasını önleyebilmek için yine MSDS formları rehber alınarak, kullanılması gereken Kişisel Koruyucu Donanımlar seçilmeli ve sağlanmalıdır.
Çalışanların gürültü ve titreşime sunuk kalmalarını engelleyebilmek için makinelerin yarattığı gürültüyü ve titreşimi azaltacak mühendislik önlemleri alınmalıdır. Bunun yeterli veya mümkün olmadığı durumlarda çalışanların rotasyonu ve dinlenme süreleri bu makineler göz önünde bulundurularak planlanmalıdır. Ayrıca, gürültüden korunmak için kulak koruyucular kullanılabilir.
Matbaacılık işkolunda sıkça karşılaşılan yangın vakalarıyla mücadele edebilmek için depolama alanlarında bulunan katı yanıcı maddelerin yangın çıkarabilecek ortamlardan soyutlanması gerekmektedir. Kimyasalların istifi Malzeme Güvenlik Bilgi Formları rehberliğinde yapılmalıdır. Yangından korunma amaçlı yapılan düzenlemelerin yanında yangın çıkması durumunda kullanılacak acil durum planları da titizlikle hazırlanmalıdır. Ortamda oldukça fazla miktarda yanıcı madde olduğundan matbaalarda çıkabilecek bir yangın kısa zamanda büyüyebilir. Dolayısıyla ortamda yangınla mücadelede kullanılacak araçların ve acil kaçış planlarının yangının şekli ve yerine göre önceden belirlenmesi gerekmektedir.
Kesme giyotininin çalışana zarar verecek kesici kısımlarına makine koruyucu parçalar eklenmelidir.
Bir diğer alınması gereken önemli tedbir ortamdaki gaz ve toz konsantrasyonunun, ses ve titreşim düzeylerinin ölçülmesi ve istenmeyen durumlarla karşılaşıldığında müdahale edilmesidir.
Dipnotlar: *
* Egzama (dermatit) derinin iltihabıdır ve çoğu zaman kaşıntılı seyreder. Genellikle allerji nedeniyle oluşur; ama duygusal sıkıntı da egzamaya yol açabilmektedir. Bazen de egzama görünür hiçbir neden yokken çıkmaktadır. En sık görülen egzama tipi, allerjik kökenlidir. Tıp dilindeki adı “atopik dermatit” olan bu hastalık çoğunlukla astımlılarda ve saman nezlelilerde görülür. Saman nezlesi, çiçek tozlarının neden olduğu allerjik bir hastalıktır.
* Astım, solunum yollarının ataklar halinde gelen tıkanmaları ile kendini gösteren kronik bir hastalığıdır. Astımda solunum yollarının şişmesi ve tıkaçların oluşması sonucu havanın akciğerlere girip çıkması engellenir. Hastalar ataklar arasında kendilerini iyi hissederler. Ataklar sırasında öksürük, göğüste sıkışma hissi, solunumda hızlanma, hırıltı ve nefes darlığı olur. Astımlı hastalar çevredeki birçok maddeye astımlı olmayanlara göre daha duyarlıdır. Bu uyarılar hastalarda hırıltı ve öksürüğe yol açar.
* Kanser, Latincede yengeç anlamına gelen “crab” sözcüğünden türetilmiştir. Yunanlı hekim Hipokrat, hastalığın başladığı bölgeden diğer organlara yayılmasını gözlemleyerek bu tanımlamayı yapmıştır. Kanser vücuttaki bir hücre grubunun farklılaşarak, aşırı ve kontrolsüz şekilde çoğalması sonucu meydana gelmektedir. Normalde hücrelerin büyümesi ve çoğalması bir düzen içerisinde olmaktadır. Buna paralel olarak doku ve organlar da görevlerini normal olarak yapabilmektedirler. Ancak bu hücreler anormal şekil ve hızda büyümeye ve çoğalmaya başlarlarsa, tümör adı verilen kitle oluşumuna yol açarlar. Bu anormal hücrelerin köken aldığı organa göre hastalık adlandırılır(akciğer kanseri, meme kanseri, prostat kanseri vs.). Kanserler, iyi huylu ve kötü huylu olarak adlandırılırlar. Kötü huylu olanlar yayılma eğilimi yüksek olanlardır. Kanser hücrelerinin bütün vücuda yayılmasına metastaz adı verilir.
* Raynaud Sendromu (Beyaz Parmak Hastalığı), el ve ayak parmaklarının soğuğa sunuk kalması nedeniyle ağrı ve uyuşuklukla birlikte soluklaşmasıdır. Dolaşım bozukluğu nedeniyle hastalık görülür. Genellikle bu hastalığın altında başka nedenler vardır. Bu nedenler bilinmiyorsa Raynaud sendromu adını alır. Sürekli sarsıntı yapan makinalarla çalışan işçilerde görülür.
* Lejyoner Hastalığı suda bulunan çeşitli bakterilerin neden olduğu bir hastalıktır. Bu bakteriler akciğere yerleşerek zatürreye yol açar.
KAYNAKLAR
1. Agbenorku P, De-graft Johnsın O A, Nyador E, Agbenorku M. A Prospective Study of Diseases Associated with Workers in the Printing Industry in a City of Gana. Science Journal of Medicine and Clinical Trial. 2011.
2. Erdim H, Türkman A, Atalar C. Matbaalarda İş Sağlığı ve Güvenliği El Kitabı. Nisan 2010.
3. Occupational Safety and Health Branch Labour Department. Guidance Notes on Chemical Safety in Printing Industry. (December, 2004)