I. GENEL PROFİL
Ayakkabıcılık tamamı ile lastik veya plastik hammaddeden yapılanlar hariç olmak üzere, terlik, botlar, çocuk ayakkabıları, kadın ayakkabıları, erkek ayakkabıları ve spor ayakkabıları gibi her türlü ayakkabının üretimini kapsamaktadır. Ayakkabıcılık alanı; deri, tekstil, metal, plastik gibi birçok alanla ilişkilidir. Ayakkabı yapımında kullanılan malzemelerden en önemlisi deridir. Günümüzde deriden başka lastik, yapay lifler ve bileşikler de ayakkabı yapımı için kullanılmaya başlanmıştır. Kullanılan şerit ve topuk gibi aksesuarlar plastikten yapılabilmektedir. Yapay lifler, sentetik rugan ve sentetik süetlerin de imalatıyla ayakkabı yapımı çok daha ucuza mal olmaktadır. Ayrıca keten, saten ve ipek de ayakkabı yapımında kullanılmaya başlanan dokumalardandır.
Ayakkabı üretiminde; çoğunlukla kullanılan geleneksel üretim yöntemi ve saya ile tabanın birlikte oluşturularak sentetik ayakkabıların üretildiği direkt enjeksiyon üretim yöntemi olmak üzere iki temel üretim yöntemi kullanılmaktadır. Ayakkabı üretiminde çoğunlukla kullanılan geleneksel üretim yönteminde saya ve taban ayrı aşamalarda üretilerek birbirlerine yapıştırma, dikme veya enjeksiyon yöntemlerinden biriyle monte edilir.
Bir ayakkabının üretim sırasında geçtiği aşamalar şöyledir:
- Model hazırlanması
- Ayakkabıların saya denilen üst bölümü ile ayakkabı altını oluşturan parçaların kesimi
- Bu parçaların temizlenmesi ve kıvırma işlemleri ile sayanın dikimi ve yapıştırılması
- Sayanın çivilenerek ya da yapıştırılarak kalıba çekilmesi
- Ayakkabı altının değişik yöntemlerle saya ile birleştirilmesi
- Ökçenin yerine takılması
- Temizlik
Bu işlemler sırasında bıçak, eğe, falçata gibi kesici ve delici aletler, yapıştırıcılar ve solventler gibi kimyasallar, kesim presleri, konç açma makinesi, buharlı fırın makinesi gibi tehlikeli makineler kullanılır.
II. AYAKKABICILIK İŞKOLUNDA TEHLİKELER, HASTALIKLAR ve KAZALAR
II.1. Hastalıklar
II.1.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Ayakkabıcılık işkolunda kullanılan yapıştırıcıların içeriğinde insan vücuduna zarar verecek miktarda benzen bulunabilir. Benzen miktarı bazı yapıştırıcılarda %6’ya kadar çıkmaktadır. Benzenli yapıştırıcılar kandaki alyuvar, akyuvar ve trombositlerin zayıflamasına sebep olduğu için öncelikle zayıflama, bununla beraber şiddetli anemi* (kansızlık) vakaları ayakkabı işçilerinde görülebilecek meslek hastalıklarındandır. Benzen aynı zamanda kemik iliğinde de tahribat yapar ve bu durumda lösemi* (kan kanseri) ortaya çıkma riski artar. (AKSOY, 1974)
Trombositopeni* ve pansitopeni, benzenden kaynaklanan diğer hastalıklardır. Ayrıca n-hegzan içeren yapıştırıcılar ise periferal nörite* neden olabilir.
Ayakkabı üretimi ve tamiri yapılan işyerlerinde çalışan işçilerde nazal kanserin* farklı türlerinin (adenokarsinom, skuamöz hücreli karsinom, transizyonel hücreli kanser) görülme riski artar. Yüksek burun kanseri riski, hazırlık ve bitirme aşamalarında çalışan ve bu bölümlerde fazla miktarda deri tozuna sunuk kalan işçilerde artmaktadır. Fakat, bu sunuk kalmanın neden olduğu hangi işleyişin kanser riskini artırdığı hala bilinmemektedir. (STERN, 2011)
İşkolunda kullanılan bazı cilalar, boyalar ve polikloropren tutkallar dermatit* riski taşıyabilir.
II.1.1. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Yüksek seviyelerde titreşimle çalışan çivileme makinelerinde uzun süre çalışılması durumunda çalışanda Raynaud Sendromu* görülebilir.
Uygun ergonomik koşulları sağlamayan tezgahlarda ve dikiş makinelerinde çalışan işçilerde sırt ağrıları ve aşırı kullanımdan kaynaklı kas ağrıları bu işkolunda sıklıkla görülen kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarındandır.
Gürültü ayakkabı imalathanelerinde rastlanılan en önemli meslek hastalığı risklerinden biridir. Kullanılan çekiçten, makinelere bir çok kaynak buna neden olabilir. Başta geçici ve kalıcı işitme kayıpları olmak üzere, huzursuzluk, sinirlilik, dikkat dağınıklığı, yorgunluk ve iletişimsizliğe yol açar.
II.2. Kazalar
Ayakkabıcılık işkolunda oldukça yoğun olarak kullanılan yanıcı sıvılar işyerlerinde B sınıfı yangınların çıkma riskini artırır. Yapıştırıcılarda ve boyalarda bulunan solvent ve spreyler kolay alevlenebilen sıvılardır. İşyerlerinde alevlenebilir sıvı çeşidi fazla olduğundan bu sıvıların depolandıkları alanlarda çıkabilecek bir yangında ortaya çıkan ısı diğer sıvıları da yanma noktalarına ulaştırabilir ve yangın hızlı bir şekilde büyüyebilir.
Bu işkolunda kullanılan makineler ciddi riskler taşır. Özellikle, presler, zımba makineleri, bıçaklı ve merdaneli parçalar, dikiş makinelerindeki oynar bıçaklı kesiciler, rotatif pressler çalışma sırasında operatörlere zarar verebilirler. Damgalama makinelerinin çarpması sonucu yaralanmalar meydana gelebilir. Kesim kalıplarının çalışanların ayaklarına düşmesi veya ayaklarının bunlara sıkışması de diğer kaza tehlikelerindendir.
III. AYAKKABICILIK İŞKOLU İÇİN SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
Ayakkabıcılık işkolunda kullanılan kimyasaların sağlık ve güvenlik açısından oldukça iyi incelenmeleri gereklidir. Kullanılan kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi formlarının işyerinde bulundurulması ve düzenlemelerin buna göre yapılması gerekmektedir.
Sağlık açısından oldukça zararlı olan benzenli yapıştırıcılar yerine petrollü yapıştırıcılar kullanılarak çalışanların lösemiye yakalanma riski azaltılabilir. Kimyasalların buharlarına maruz kalınan işler diğer çalışanların bulunduğu bölümden ayrılmalı ve bu bölümlerde uygun lokal havalandırma yöntemi kullanılmalıdır.
Deri tozuna maruz kalarak çalışan işçilerin Kişisel Koruyucu Donanımları uygun olarak seçilmelidir. Kullanılan yapıştırıcılar ve tutkalla derinin direk temasından kaçınabilmek için çalışanlara fırça ve eldivenler temin edilmelidir.
Titreşimli makineleri kullanan çalışanların maruziyet değerlerini azaltmak için çalışma saatleri çalışanlar arasında rotasyon yapılacak şekilde planlanmalıdır.
Tezgahlar ve dikiş makinelerinin ve bu makinelerin çevrelerinin çalışanların vücut yapısına uygun ve ergonomi ilkeleri dikkate alınarak tasarlanması ve düzenlenmesi gerekir.
Makinelerin kullanımı sırasında gerçekleşebilecek yaralanmaların engellenmesi için çift-el kumanda sistemleri kullanılmalıdır. Keski boylarına uygun olacak şekilde makinelerin vuruş oranları güvenli bir seviyeye indirilebilir. Kesiciler uygun yükseklikte sabitlenmeli ve tutacaklı flanşlarla donatılmalıdır. Taban kalıplama ve topuk presleri el erişiminin engellenebilmesi için uygun makine koruyucuları ile korunmalıdır. Aynı şekilde damgalama makineleri çarpma ile yaralanmaları engellemek için makine koruyucuları ile korunmalıdır. Frezleme makineleri ve planya tezgahlarındaki silindir ve bıçakların kenarları yine makine koruyucuları ile kontrol altına alınmalıdır. Perdah makinelerinin gölgelendirme ve cilalama tekerleri ve bunların üzerinde bulunduğu akslar çalışanlara zarar vermeyecek şekilde makine koruyucularıyla donatılmalıdır. (Conradi, 2011)
Ayakkabıcılık işkolunda sıvılardan kaynaklanabilecek yangınlardan korunmak için, kullanılan kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formları incelenmeli ve kimyasallara buna göre muamele edilmelidir. Örneğin, yapıştırıcılarda yoğun olarak kullanılan çözücüler hegzan ve heptanın buharları havadan ağırdır ve bu nedenle çok geniş bir mesafeye yayılarak çalışma yerinin çok uzağında, bodrum niteliğindeki yerlerde parlayacak konsantrasyona ulaşabilirler. Bunun gibi malzemenin özelliklerinde kaynaklanan yangın tehlikeleri ancak iyi bir inceleme yapılarak önlenebilir. Ayrıca depolanan kimyasal miktarları mümkün olan en az seviyede olmalıdır. Kimyasalar uygun dolaplarda ve alanlarda tutulmalıdır.
Bu işyerlerinde elektrik kaynaklı yangınların engellenmesi için statik elektriğe karşı önlemler alınmalıdır. Yapıştırıcı kullanılan makina ve sistemler statik elektrik yük birikmesine karşı topraklanmalıdır. İmalat ve depolama birimlerinde elektrik arkı ve kıvılcımı çıkaran el aletleri kullanılmamalıdır. Havalandırma aspiratörlerinin motorları kapalı tip olmalı veya aspiratörün motor ve diğer kısımları bina dışında olacak şekilde düzenlenmelidir. (İTKP, 2006)
Dipnotlar: *
* Anemi kırmızı kan hücrelerinin içinde bulunan ve oksijen taşımakla görevli olan hemoglobin molekülünün miktarında azalma olmasıdır. Anemi’nin çok çeşitli nedenleri vardır. Demir eksikliği bunlardan en sık görülenidir.
* Lösemi, (kan kanseri) ya da ilik kanseri olarak da bilinen bir hastalıktır. Kemik iliğinde kan yapımından sorumlu hücrelerin kanserleşmeleri sonucunda gelişir ve aslında tek bir hastalık değildir; çok değişik tipleri vardır. Kanserleşen ilik hücreleri sağlıklı kan üretmedikleri gibi, iliği istila etmek suretiyle sağlıklı kan üretebilecek hücrelere de yer bırakmazlar.
* Nazal Kanseri, burunun arkasında, alında ve yüzde yer alan soluk alırken hava ile dolan sinüs boşluklarındaki hücrelerin normalden fazla çoğalarak tümör oluşturmasıdır. Bunun sonucunda bu boşluklar tıkanır ve bazı belirtiler ortaya çıkar.
* ITP, immün/ idyopatik trombositopenik purpura hastalığının baş harflerinden oluşan bir kısaltmadır. Bu hastalık:
1) İmmün bir hastalıktır. İmmün hastalıklar bağışıklık sisteminde oluşan bozukluklar nedeniyle vücudun kendi yapılarına saldırdığı hastalıklardır.
2) İdyopatik, yani neden oluştuğu tam olarak bilinmeyen bir hastalıktır.
3) Trombositopeni , yani trombosit sayısının düşüklüğü ile seyreder.
4) Trombosit sayısının düşüklüğü vücutta purpura denen kırmızı-mor renkte döküntülere neden olur.
* Periferal nörit, sinir uçları iltihaplanması ile ilgili bir rahatsızlıktır.
* Kontakt dermatit, derinin bazı maddelerle teması sonucu oluşan bir reaksiyondur. Bu reaksiyonların % 80’ i tahrişe bağlı reaksiyonlar (örneğin: bulaşık yıkama sonucu oluşan el gibi), % 20’ si de alerjik reaksiyonlardır. Reaksiyon temastan hemen sonra oluşmaz. Temas sonrası 1-3 gün sonra oluşan belirtiler genellikle 1 hafta veya daha sonra kaybolur. Deri kırmızı, kaşıntılı, iltihaplı ve kabarcıklı bir hal alır. Reaksiyon genellikle temas yerinde en yoğundur; derinin diğer bölgelerinde de olabilir.
* Raynaud Sendromu (Beyaz Parmak Hastalığı), el ve ayak parmaklarının soğuğa sunuk kalması nedeniyle ağrı ve uyuşuklukla birlikte soluklaşmasıdır. Dolaşım bozukluğu nedeniyle hastalık görülür. Genellikle bu hastalığın altında başka nedenler vardır. Bu nedenler bilinmiyorsa Raynaud’s sendromu adını alır. Sürekli sarsıntı yapan makinalarla çalışan işçilerde görülür.
KAYNAKLAR
1. Aksoy, M., Erdem, S., & DinÇol, G. (1974). Leukemia in shoe-workers exposed chronically to benzene. Blood, 44(6), 837-841.
2. Stern, Frenk. Leather, Fur and Footwear, McCann, Michael, Editor, Encyclopedia of Occupational Health and Safety, Jeanne Mager Stellman, Editor-in-Chief. International Labor Organization, Geneva. © 2011. http://www.ilo.org/iloenc/part-xiv/leather-fur-and-footwear/item/875-health-effects-and-disease-patterns
3. Conradi, F.L., Portich, Paulo in 88. Leather, Fur and Footwear, McCann, Michael, Editor, Encyclopedia of Occupational Health and Safety, Jeanne Mager Stellman, Editor-in-Chief. International Labor Organization, Geneva. © 2011. http://www.ilo.org/iloenc/part-xiv/leather-fur-and-footwear/item/874-footwear-industry
4. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı. Ayakkabı, Saya, Saraciye ve Deri Konfeksiyon İmalatı Yapılan İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Proje Denetimi Değerlendirme Raporu. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı. Nisan 2006.