HES’ler ; Tehlikelerimizi Bilelim, Neden Üzülelim

Kayahan Acar bir şarkısını şöyle bitiriyor: “Eyvah yine bana hüsran, bana yine hasret var, yine bana esmer günler düştü”. Yılın ilk günlerinde (07 Ocak 2013) yazılı ve görsel basın “Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun Kozlu Müessesesi’ne ait kömür ocağında (ani) metan gazı (boşalması) patlaması sonucu oluşan göçükte^(?)8 işçi hayatını kaybetti”ğini⁽¹⁾,Samsun’un Çarşamba İlçesi’nde Gökçeçakmak Barajı’nda özel güvenlik görevlisi 26 yaşındaki Murat Tuna ile 28 yaşındaki Fuat Bölük,(08.01.2013’de) güvenlik kulübesinde teneke içinde yaktıkları mangal odunundan zehirlenerek öldüğü⁽²⁾Bu arada hayatını kaybeden Fuat Bölük’ün, aynı yerde çalışan ağabeyi Osman Bölük’ün rahatsız olması nedeniyle ağabeyinin yerine nöbete kaldığı öğrenildi bildirdi ⁽³⁾ .

Bir önceki senede de durum farksızdı: 15.05.2012 tarihinde Giresun’un Dereli İlçesi Kızıltaş Köyünde bir HES inşaatında toprak kayması meydan geldi. 4 işçi hayatını kaybetti. Bir işçi ağır yaralandı. Ölen işçilerden birinin (6 aydır) sigortasız çalışan 16 yaşında bir çocuk/genç (Eren E.) olduğu ortaya çık(mış)tı ⁽⁴⁾ .

Bir önceki yılın SGK 2011 yılının iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerine bakıldığında [Tablo 1 ve Tablo 2] rakamlar gidişatın iyi olmadığını gösteriyor.

Tablo 1 – 5510 sayılı kanunun 4-1/a maddesi kapsamındaki aktif sigortalıların iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölümlerin ölüm sebeplerine göre dağılımı

Ölüm Sebebi	2007	2008	2009	2010	2011
İş Kazası	1.043	865	1.171	1.444	1.700
Meslek hastalığı	1	1	0	10	10
Toplam	1.044	866	1.171	1.454	1.710

Kaynak: SGK 2011 İstatistik Yıllığı

Tablo 2 – 5510 sayılı kanunun 4-1/a maddesi kapsamındaki aktif sigortalıların sürekli iş görmezlik sebebinin iş kazası ve meslek hastalığına göre dağılımı

Sürekli İş Görmezlik Sebebi	2007	2008	2009	2010	2011
İş Kazası	1.550	1.452	1.668	1.976	2.093
Meslek hastalığı	406	242	217	109	123
Toplam	1.956	1.694	1.885	2.085	2.216

Kaynak: SGK 2011 İstatistik Yıllığı

Ülkemizde ne yazık ki iş kazası sonucu ölümler ve sürekli iş görmezlik’ler dikkati çekecek bir şekilde artmaya devam ediyor. Kayahan’ın dediği gibi eyvah yine “iş sağlığı ve güvenliği çalışanlarına” esmer günler düşüyor.

Özellikle son yıllarda daha sık duymuş olduğumuz bazı kazalar dileriz ileride olabilecek daha büyük kaza ya da felaketlerin habercisi değildir. Örneğin:

Hidroelektrik santralinde vana patladı: 4 ölü, 2 yaralı (18.03.2008) ⁽⁵⁾

Resim 1(a,b) – HES’de kelebek vana ve patladığı yer

Kahramanmaraş’ın Andırın ilçesinde Körsulu Çayı üzerine Emirler Köyü yakınlarında kurulum aşamasındaki Karaçayırı Regülatörü ve Değirmenüstü Hidroelektrik Santralı’ndakı (HES) dev su borusuna monte edilen vananın patlaması sonucu 4 işçi öldü, 2 işçi yaralandı.
HES’teki türbinlere bağlanan dev borulara monte edilen vana (19.03.2008) 07.30 sıralarında patladı. Şiddetli suyun patlattığı, montajı devam eden dev vana devreden çıkınca tazyikle akan su işçileri çevreye savurdu. Vananın monte edildiği dikey tünel şeklindeki alana anında 10 metre yüksekliğinde su birikti. İşçiler çarpma ve boğulma sonucu hayatını kaybetti ⁽⁵⁾ .

17 Ağustos 2009 , (Sibirya‘nın Yenisei Irmağında) Sayano-Shushenskaya Hidroelektrik Santralındaki (bir ünitede ki teknik bir arıza sonucu yapılan bakım sırasında oluşan ) kazada 75 kişi öldü, 85 kişi yaralandı, 40 ton trafo yağı yenisei nehrine karışmıştı⁽⁶⁾!

2 kardeş Göksu Nehri’nde boğuldu (16.09.2011)

16 Eylül 2011 tarihinde akşam saatlerinde (16.30-17.00) Adana- Kozana bağlı Marangeçili köyü Gökdere Ayıcık mevkii Göksu ırmağı kenarında piknik yapan bir ailenin yüzmek-serinlemek için Göksü ırmağına giren oğulları Zafer D. (18) ve Naif D.(12) (iddiaya göre) aniden artan/yükselen sulara kapılarak hayatlarını kaybetti ⁽⁷⁾ .

Baraj inşaatında kapak patladı (24.02.2012)

Resim 2 – Dip savak kapağının patlaması sonrası⁽⁸⁾

24.02.2012 tarihinde; ADANA’nın Kozan İlçesi’ne bağlı Ergenuşağı Köyü yakınlarında, Göksu Irmağı üzerindeki Gökdere Köprü Barajı kapağının patlaması nedeniyle baraj havzasında çalışan işçilerden bazıları suya kapıldı. Meydana gelen facia5 işçinin ölümüne, 5 işçinin ise kaybolmasına neden oldu ⁽⁹⁾ .

Eşi ve Bebeği Gözü Önünde Azgın Sulara Kapılıp Boğuldu (19.12.2012)

Resim 3 – Su yatağına yapılan geçit Resim 4- Su yatağına yapılan geçit

En sevdiklerimi gabdı gitti, ah, gitti…

19 Aralık 2012; tarihinde Muğla’nın Dalaman İlçesi’ne bağlı Gürleyik Köyü’nde, 7 aylık bebeği Ceylin Ş.’i bezle sırtına bağlayıp üç gün önce kiraladıkları eve eşya taşırken, üstünden geçtiği (taze) ahşap köprüde dengesini kaybeden 37 yaşındaki eşi Bircan Ş. ve bebeğinin gözü önünde sulara kapılan Mehmet Ş.,⁽¹⁰⁾cenaze töreninde olayı şöyle anlattı: “Taze Köprüden ilk ben karşıya geçtim. Su seviyesi yaklaşık 70 – 80 santimetre civarındaydı. Hemen ardından eşim sırtında kızımızla birlikte geliyordu. Geri döndüğümde geçtiğimiz köprünün altında suyun bir anda .. yaklaşık 2,5 – 3 metre yüksekliğe ulaştığını gördüm. Hanım suyun aniden yükselmesini görünce başımı döndü, ne olduysa sersemledi düştü…”

Beni elektrik santrali yaktı !

Çal Deresi üzerinde Hidroelektrik Santrali (HES) bulunduğunu ve kendisini elektrik santralinin yaktığını kaydeden Mehmet Ş., “(santralden dereye kontrolsüz) su salındı, orada yaklaşık 2 saat içerisinde en az 3, 4 sefer su bir çoğalıyor 2,5 – 3 metre yükseliyor, sonra suyu bir kesiyorlar su seviyesi 60 -70 santimetreye düşüyor .. (eşim ve kızım bu nedenle suya düştü ve öldü) en sevdiklerimi gabdırdım gitti, ah, gitti (Mehmet Ş.) diyor ve santral işletmecilerine kızgınlığını belirtiyor.^(11,12)

[HES’lerde iş kazaları için Bkz: Mehveş Evin, 1 Mayıs’ta HES ölümleri, 01.05.2012 Milliyet⁽¹³⁾]

HES’lerin yapım aşamasının çok tehlikeli olduğu gibi, devreye alma ve işletme aşamasında da ciddi riskleri vardır. HES inşaası ve işletmesi ilk seferde doğrunun yapılması gereken işler arasındadır. Çünkü kötü sonuçlar çalışanları etkilediği gibi toplumunda ciddi şekilde canını acıtabilir.

Güvenlik kültürümüzü gözden geçirmeliyiz.

Acaba Mehmet Ş.,yi “elektrik santralı’mı yaktı, yoksa bu coğrafyada yaşan toplumun güvenlik kültürü mü yaktı ! Ya da her ikisi de birden mi ? Basına yansıyan resim ve video görüntülerine bakıldığında yaklaşık bir yıl önce yıkılan köprünün/geçitin yerine yapılan(taze)köprünün her iki yanında tutnacak bir korkuluğun olmadığı görülüyor.

Resim 5- Trabzon Araklı-Çankaya arası tarihi köprü 1 Resim 6 – Trabzon Araklı-Çankaya arası tarihi köprü 2

Yetiştiği köyde, beldede ya da mahallede (belkide çocukuğundan itibaren yıllarca) korkuluğu olmayan köprüden, geçitlerden geçenler, çalışma hayatında da yaptıkları platformun veya köprünün yanına yeterli sağlamlıkta korkuluk yapmayı alışkanlık haline getirmedikleri anlaşılıyor (Bkz:resim 5 ,6 ) .

Resim 7a- İSGÜM Güvenlik panosu’ndan Resim 7b – İSGÜM Güvenlik Panosu’ndan

Yaptıkları köprünün yanlarına korkuluk yapılsaydı büyük bir olasılıkla Bircan(lar) ve Ceylin(ler) düşüp suda boğulmayacaktı Mehmet(ler)in bağrı yanmayacak, belki de HES’leri işletenleri suçlamayacaktı.

Başkanlarda düşer

Resim 8 a,b,c- M.Saakaşvili düşme öncesi, düşmesi, düşme sonrası

Gürcistan Cumhurbaşkanı (Mihail Saakaşvili)’nın, (23.12.2012 tarihinde) bir gezi dönüşü küçük bir derenin üzerindeki iki kişinin sığmadığı yaklaşık dört metre uzunluğundaki tahta köprüden (iki görevlinin bir ağacın birer ucundan tutarak oluşturduğu korkuluğa tutunarak) geçerken temkinli adımlarına rağmen ayağı kaydı (oluşturulan korkuluğun bir ucu öndeki görevlinin elinden çıkmasıyla) ve dereye düştü ^(14,15).Hakikat bazen çok basit ve çok yalındır [EÖ] ⁽¹⁶⁾ .

Hidroelektrik Santralları (HES’ler) Tehlikeli mi?

Şekil 1- Konvansiyonel Hidroelektrik santrali⁽¹⁷⁾Şekil 2- Dere ve küçük nehirlere kurulan HES⁽¹⁸⁾

Hidroelektrik enerji, suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dönüştürülmesiyle sağlanan bir enerji türüdür. Suyun üst seviyelerden alt seviyelere düşmesi sonucu açığa çıkan enerji, türbinlerin dönmesini sağlamakta ve elektrik enerjisi elde edilmektedir. Hidrolik potansiyel, yağış rejimine bağlıdır.

4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu çerçevesinde özel sektörce gerçekleştirilen projeler’in (2011 Mart Ayı İtibariyle)(DSİ, 2011) Genel Toplamı 1595.

İşletmedeki HES’lerin sayısı (2011 Ocak Ayı İtibariyle, EPDK, 2011) 212 adet.

İnşaatları Devam Eden HES’lerin sayısı ise (2011 Ocak Ayı İtibariyle, EPDK, 2011) 525’dir⁽¹⁹⁾ .

Bazı HES’lerde bir veya birkaç derenin suyu (DSİ tarafından belirlenen miktarlardaki can suyu ve balık geçidine bırakılan su dışında kalanlar) bentler, reğülatörler vb. su yapıları ile toplanır, enerji tünelleri, çelik, cam takviyeli polyester (CTP), HDPE vb. borular’la (hidrolik potansiyel kazandırmak için) kilometrelerce uzağa, tepelerin, dağların, vadilerin diğer tarafına taşınır. Su’ların alındığı yer ile HES’den çıkan suyun döküldüğü su yatağı arasında kalan yerdeki su miktarı ve HES’den çıkan suyun aktığı dere veya ırmağın su debisi mevsime, hava durumuna ve aşağıda belirtilen diğer durumlara göre gün içerisinde defalarca değişebilir.

Resim 9- Radyal kapak açılmadan önce Resim 10 – Radyal kapak çok az açıldıktan 5 daika sonrası

[Not: HES’e cebri rotu ile sürekli su alınmasına rağmen aşırı yağış ve eriyen kar nedeniyle en üst seviyeye ulaşan suyu (barajın üzerinden aşamasını ve su yapısına ciddi zarar vermesini önlemek içi) radyal kapaklar – gelen su miktarı ile orantılı olarak – açılması zorunludur (Bkz:Resim x ve xx)].

[ Bir Hidroelektrik Santralinde Santralin üretimden çıkması veya tekrar üretime geçmesi ile ilgili bir olayın tanımı’na (gerçek) bir örnek : Saat 09:06’de … TM(Trafo Merkezi) enerji kesintisi ve Hat Fiderinde Toprak arızası nedeniyle hat koruma rölesi …, Generatör 1 ve Generatör 2 koruma rölesi … sinyalinden Ünite 1 ve Ünite 2 servis harici oldu . Saat 09:09′ de enerji alındı. Gerekli kontroller yapıldı. Röle arıza sinyalleri resetlendi. Saat 09:25′ de ünite-2 servis, saat 09:30 Ünite-1 servise alındı.]

Baraj’dan (bent’den) cebri boruyla 110 m³/saniye su alarak 27 megavat (MW) elektrik üreten bir HES, tam kapasitede çalışmasına rağmen barajın üstten taşmaması – yapıya zarar vermemesi (beklenmedik bir felakete neden olmamak) için (Resim – görüldüğü gibi – 07.01.2013 – ) barajın radyal kapağından su yatağına 134 m³/saniye su bırakmaktadır.

Hatta bölgeye yağan aşırı yağış ve/veya eriyen kar suyuna bağlı olarak – doğal beklenen nedenlerle – gelen kapasitesinin dolması ile 1000 m³/saniye su bırakmak zorunda kalmaktadır.

Bazen iletim hatlarındaki arızalar ya da periyodik bakımlar, ya da TEİAS tarafından herhangi bir bildirim sonucu HES’ler üretimi durdurmakta, su depolama olanağı olanlar (baraj, bent) belirli bir süre can suyu ve balık geçidinden yasal olarak bırakılması gereken suyun dışında su bırakmamaktadır. Hatta yapısı uygun olan bazı HES’ler “Elektrik Yük Tevzi Merkezlerini”nin (sekonder frekans kontrolü vb gerekçelerle) yük al (belirtilen miktarda elektrik üret), yük at (belirlenen miktarda üretimi düşür) emri ya da kumandası ile santrallardan su yataklarına günün belli saatlerinde ani su verilişi veya azaltışı olabilir.

Resim 11- Dolan baraj’dan kontrollü su bırakılması

Bu nedenle “Çalışma Ortamı” derğisi aracılığı ile çalışanlara ve halkımıza bazı uyarılarımız (vefa borcumuz) var.

Hidroelektrik santrallar bend, regülatör veya baraj yapılarıyla, üzerine kurulu oldukları akarsuya etki eden tesisler olduğundan, bazı potansiyel tehlikeleri de beraberinde getirebilir. Güvenliğiniz için sizlere hidroelektrik santraldaki olası tehlikeler ve bunlara ilişkin uyarılarda bulunarak daha güvende olmanızı sağlamak istiyoruz.

Güvenliğiniz için !

Baraj ve hidroelektrik enerji tesislerine yaklaşmak tehlikelidir. Bu nedenle, güvenliğiniz için barajlara, bentlere, regülatörlere, su yapılarına, hidroelektrik santrallerine ve onları çevreleyen su yollarına yaklaşmayınız ⁽²⁰⁾ .

Görevliler sizi göremez !

Baraj / regülatör tesisleri ile yönetim birimi birbirlerinden (bazı tesislerde 15 -20 km, hatta daha fazla) uzaktır ve uzaktan(da) kumanda edilirler. Bu yüzden görevliler baraj / regülatör ve su yatağında(ki ani) değişiklikleri göremeyecekleri için herhangi bir tehlike anında sizi fark edemezler.

Santral çalışanları suyun akışını kontrol etmek, gündüz veya gece elektrik ihtiyacındaki değişime göre tesisi çalıştırmak ve durdurmak için baraj (su yapılarının) kapaklarını, türbin giriş vanalarını defalarca açar veya kapatırlar. Bunun sonucu olarak su seviyesinde ve su akışında tehlike teşkil edecek değişimler olur. Su, sakin görünse bile aniden tehlikeli yükselme ve dalgalanma gösterebilir, hızla akabilir. Üstelik tüm bunlar herhangi bir uyarı olmaksızın çok hızlı ve sık gerçekleşebilir.

Hızlı akan su gözle görülmeyen tehlikeli türbülans ve güçlü alt akıntılar oluşturur. Bu değişimler yakınında bulunanlar için boğulmaya, sürüklenmeye, çarpmaya, yaralanmaya veya ölüme sebep olabilir.

Bu gibi durumlardan korunmak için özellikle baraj ve hidroelektrik tesislerinin su çıkışındaki, üstündeki, yakınındaki su alanlarından uzak durunuz.

Resim 12- Santral çalıştırmadan önce Resim 13- Santral çalıştırdıktan sonra

Tehlikeli Noktalar⁽²⁰⁾

Tesise gelen su tarafında (memba)

Şekil 3 –Tehlikeli noktalar

Hızlı değişimlerin, türbülans (burgaç) ve akıntıların oluşabileceği nokta

C- Baraj / regülatör kapaklarının üzerinde ve çıkışında güçlü beklenmedik akıntılar

G- Su altındaki gizli tehlikeler

H- Açık savaklar (suların döküldüğü açıklıklar) barajın / regülatörün üzerinden görülmeyebilir

J- Barajın yakınlarında oluşan buz, çoğunlukla ince ve güvensizdir.

Tesiste

Şekil 4-Tehlikeli noktalar

Hızlı değişimlerin, türbülans (burgaç) ve akıntıların oluşabileceği nolta
Baraj kapaklarından ani su tehlikesi
Baraj / regülatör kapaklarının üzerinde ve çıkıkışında güçlü beklenmedik akıntılar

F- Baraj / regülatör yapısında ve kıyısında kaygan yüzeyler

H- Açık savaklar (suların döküldüğü açıklıklar) barajın / regülatörün üzerinden görülmeyebilir

Barajı / regülatörün üstünden ve içinden geçen-sürüklenen parçalar, molozlar, döküntüler

J– Barajın yakınında oluşan buz, çoğunlukla ince ve güvensizdir

Tesisten çıkan su (mansap)

Şekil 5- Tehlikeli noktalar

Baraj kapaklarından ani su tehlikesi
Baraj / regülatör kapaklarının üzerinde ve çıkışında güçlü beklenmedik akıntılar
Otomatik jeneratörlerden gelen ani türbülanslı tahliyeler
Savakların altında aldatıcı ters akımlar, girdaplar

G-Su altında gizli tehlikeler

Her zaman dikkatli olun !

Hidroelektrik santral, bend ve baraj yakınında su yatağına girmek, yüzmek, balık avlamak, hayvan yıkamak vb. can emniyeti bakımından tehlikelidir. Siz barajı veya elektrik santralini göremeseniz bile nehir yatağındaki su seviyesi aniden artabilir. Değişen akışlardan kaynaklanan potansiyel tehlikelerin farkında olmak ve santrallerin ve barajların yakınındaki sulardan uzak durmak çok önemlidir. Bu alanların güvensiz olduğunu unutmayınız.

Hidroelektrik tesislerinin etrafında;

Sizi korumak için konulan güvenlik işaretlerine, tel örgü sınırlarına, bariyerlere uyunuz
Barajın ve santralin su çıkış yönündeki su yatağı durgun ve kuru görünse bile uzak durunuz
Bir barajın ve santralin su çıkış tarafında asla durmayınız. Aniden değişen su seviyesi ve su akışları sizi bir anaforun içe çekebilir
Güvenlik işaretleri, bariyerler, tel örgülere güvenli bir mesafede durunuz
Su yollarının kenarlarından uzak durunuz çünkü kenarlar kaygan olabilir ve bastığınızda ayağınızın kaymasına sebep olabilir.
Akış halindeki suda yürümeyiniz, suya dalmayınız.
Şayet su seviyesinde veya akış hızında artış fark ederseniz su yolundan derhal uzaklaşınız.

Çocukarınızı koruyun !

Hidroelektrik santralleri çevresini dinlenme ve eğlence alanı olarak kullanmayınız. Çocuklarınıza baraj / regülatörlerin bulunduğu hidroelektrik santraller ve onları çevreleyen su yollarından uzak durmayı ve güvende kalmayı öğretiniz, onları yalnız bırakmayınız ^(21,22).

Başımıza İcat Çıkarma !

Devir icat çıkartma devri⁽²³⁾. Ayrıca; Irmakların, derelerin ve evlerin önünden geçen kanalların üzerine yapılan köprülere, geçitlere, platformlara en az 90 cm yüksekliğinde, her yönden gelebilecek 100 kg’lık bir kuvvete dayanacak korkuluklar yap(tır)ılmalıdır.

Halen kullanımda olan tarihi köprülerin korkuluğu yetkili – uzman kişi ve kuruluşlarca yaptırılmalıdır.

Resim 14- Korkuluk örneği

Yolların, kaldırımların, geçit olarak kullanuılan yerlerin kenarında 122 cm’den daha fazla düşülebilecek bir boşluk var ise (yerel yönetimler, işyerleri veya o mülkün sahipleri tarafından) standardlara uygun korkuluk(lar) yaptırılarak güvenlik kültürü yaygınlaştırılmalıdır.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın İş Müfettişleri sayıları ve riskleri hızla artan HES’leri yapım (çalışan çocuk emeğine ve hatta canınına mal olan) ve işletme aşamasında daha sık denetlemelidir. Bu denetimlerde , İş Sağlığı Güvenliği Kanunun 11 nci maddesinde belirtilen;(HES’ler) “iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek acil durumları önceden değerlendirerek, çalışanları ve çalışma çevresini etkilemesi mümkün ve muhtemel acil durumları belirler ve bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri alır. Acil durumların olumsuz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmeleri yapar, acil durum planlarını hazırlar vb.” hükmünün beklenen düzeyde karşılanıp karşılanmadığını belirlemelidir.

Su yapısında (baraj, bent, regülatör) hangi aralıklarla (periyotlarla) denetim gerçekleştirilecek, izleme ve ölçüm için (Titreşen telli piyezometre, Harici çökme röperi, Su seviye sensörü, Termometreli deformasyon ölçer, Ekstensometre, Derz şekil değişim, Sabit referans röperi, V-savak akım ölöçer, Inclometre, Gerilim Ölçer gibi) hangi baraj kontrol sensörleri (enstrümantasyon) bulunacak ve kullanılacak. Bu enstrümanların bakım ve kalibrasyonları hangi sıklıkta yapılacağı ve denetim sonuçları değerlendirileceği DSİ ve ÇSG Bakanlığı yönetmelikler veya tebliğ’lerle belirlemelidir.

Vahim olaylarla karşılaşılmaması için Radyo ve televizyonlarda Devlet Su İşleri (DSİ), Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, EPDK gibi resmi ya da dernek ve vakıf gibi sivil toplum kuruluşlarınca hazırlanan veya hazırlatılan HES’lerin bulunduğu nehir ,dere gibi su yollarının civarında yaşayan halkı olası tehlikeler ve alınabilecek önlemler konusunda bilgilendirici ve eğitici nitelikteki kamu spotları televizyon ve radyolarda yayınlatılmalıdır (Bkz: 8/8/2012 tarih ve 2012/45 sayılı Kamu Spotları Yönergesi).

Kaynakça: